AI - Trợ thủ hay đối thủ?

Tham gia vào từng mắt xích thuộc quy trình xuất bản: sáng tác, dịch thuật, biên tập, in, phát hành, thẩm định bản quyền, tạo giọng đọc nhân tạo cho sách nói, phân tích thị hiếu bạn đọc…, AI (trí tuệ nhân tạo) liệu sẽ là trợ thủ hay đối thủ của những người làm xuất bản?

Trợ thủ đắc lực

Trao đổi với Thanh Niên, Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành Nguyễn Nguyên nhận định: "Tác động của AI đối với ngành xuất bản Việt hiện nay là dữ dội, bởi AI can thiệp quá sâu vào quy trình sáng tạo, làm thay đổi rõ nét nhất vào quan hệ sáng tạo và công chúng. Cho nên, nhiều người quan ngại AI sẽ lấn át sáng tạo, và cùng đó là câu chuyện bản quyền sáng tạo, trong khi xuất bản sống, phát triển, vận hành dựa trên sự bảo vệ bản quyền".

Các tác phẩm của nhà văn Thiên Sơn

Ảnh: NVCC

Nhà văn Thiên Sơn

Nhưng lãnh đạo ngành xuất bản Việt cũng cho rằng, về cơ bản, sự hỗ trợ từ AI trước hết cần được coi là một trợ thủ đắc lực. Bằng việc thay đổi luật chơi, cách chơi từ khâu sáng tạo đến quản trị…, AI rõ ràng đang giúp chuẩn hóa, tối ưu hóa quy trình xuất bản; nâng cao năng suất, tiết kiệm thời gian, nhân lực trong các công đoạn xử lý dữ liệu thô; tiết giảm chi phí sản xuất; giúp các nhà xuất bản đổi mới phương thức hoạt động, đào thải các sản phẩm làng nhàng, mang đến trải nghiệm cá nhân hóa cho người dùng… Tóm lại là tái định nghĩa toàn bộ chuỗi giá trị của ngành xuất bản.

Bình tĩnh đón nhận cơn "sóng thần" này, dịch giả Lục Hương (tên thật Nguyễn Xuân Minh) đánh giá mặt tích cực của AI: "Phải thừa nhận rằng những mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như Chat GPT, Gemini có vốn từ lớn hơn bất cứ dịch giả nào. Rất nhiều câu thành ngữ, lối diễn đạt mà trước đây phải tra cứu rất nhiều, hoặc chỉ những người từng sống ở bản xứ mới hiểu được, thì giờ đây AI có thể giải thích, đưa ra ví dụ sử dụng… chỉ với một cú click chuột. Hoặc AI có thể đơn giản hóa một câu văn cực kỳ phức tạp, đưa ra hàng chục phương án dịch khác nhau chỉ trong vài giây để ta có thể nắm bắt được ý nghĩa của câu đó. Nếu người dịch khai thác tốt những khả năng này, công việc dịch sẽ được hỗ trợ rất nhiều".

Ở góc độ người sáng tác, lại chuyên viết tiểu thuyết lịch sử, nhà văn Thiên Sơn cũng thừa nhận so với công đoạn tìm kiếm tư liệu lịch sử rất vất vả trước đây, bây giờ việc này đã được hỗ trợ đáng kể bởi AI (dĩ nhiên vẫn cần kiểm chứng kỹ, đặc biệt với dòng sách phi hư cấu).

Nhà nghiên cứu Nguyễn Trương Quý, tác giả nhiều đầu sách khảo cứu công phu về Hà Nội, cũng ghi nhận: "Nếu AI được sử dụng như một người trợ giảng hay giúp việc để ta luyện tập một thao tác tăng cường tổng hợp kiến thức hoặc đưa ra các giải pháp từ cơ sở các dữ liệu kiến thức ấy, thì sẽ hữu ích đấy! Nếu các thông tin được tìm kiếm chuẩn xác, có nguồn rõ ràng thì đương nhiên người nghiên cứu hay viết không phải mất công vào thư viện giở từng cuốn sách một, hay dò hàng nghìn trang để tìm cái mình cần. Với mảng sách sáng tác, cái khả thi là AI có thể tạo ra những tình huống hay khả năng các diễn biến, các kịch bản theo nhiều cách khác nhau…".

Những vòng lặp ác tính

Nhưng AI nếu bị lạm dụng, sử dụng vô tội vạ, thiếu kiểm chứng thì lại là con dao hai lưỡi có thể gây "sát thương" nghiêm trọng cho ngành xuất bản, đặc biệt trong vấn đề tác quyền, một tồn tại nhức nhối ở VN, nhất là trong kỷ nguyên của ebook và audiobook. Sự phát triển mạnh mẽ của AI cũng đồng thời đặt ra nhiều thách thức về đạo đức nghề nghiệp ở người sáng tạo nói riêng và người làm xuất bản nói chung trước nguy cơ tạo ra những sản phẩm hàng loạt hoặc phái sinh, biến câu chuyện bản quyền thành trò đùa, khiến người viết, người đọc mất niềm tin và xa hơn là làm xói mòn bản sắc sáng tạo, đe dọa văn hóa đọc và phá vỡ hệ sinh thái lao động trong ngành xuất bản…

Một tác phẩm của nhà văn, nhà nghiên cứu Nguyễn Trương Quý

Nhà văn, nhà nghiên cứu Nguyễn Trương Quý

Chừng nào AI còn lệ thuộc hoàn toàn vào "thức ăn sẵn" là dữ liệu lớn, chừng đó AI vẫn còn chưa đủ độ tin cậy 100% cho người sáng tạo và khảo cứu. "Tôi rất cảnh giác với AI ở thời hiện tại vì các phần mềm loại này chưa có khả năng lọc được thông tin chính xác và nhiều khi cung cấp thêm các thông tin giả, các bình luận kiểu "phát biểu cảm tưởng" một cách vô lối", nhà nghiên cứu Nguyễn Trương Quý nói. "Cái dở của nó là triệt tiêu động lực tự thu nạp hiểu biết của chúng ta trên con đường nhọc nhằn đó. Giờ cứ tra ra kết quả xong thì khả năng rất cao là não bộ chúng ta thỏa mãn và mau chóng quên luôn các đường dẫn cho việc tìm ra thông tin ấy…", anh nói thêm.

Nhà văn Thiên Sơn giữ niềm tin vào các giá trị riêng có của sáng tạo: "Bản thân AI hiện thời chưa thể đe dọa văn học đích thực. Nó có thể hỗ trợ trong tìm kiếm tư liệu và tham vấn về tình huống. Nhưng những cái đó chỉ nằm ở mức phổ quát, giá trị của tác phẩm không nằm ở cái phổ quát mà ở cái độc đáo".

Dịch giả Lục Hương

Dịch giả Lục Hương cho rằng: "Sau 3 năm, mặc dù các mô hình AI đã tiến bộ một cách thần tốc, cá nhân tôi vẫn có niềm tin rằng dịch thuật các tác phẩm văn học vẫn nên là công việc của con người. Sự kết nối cảm xúc giữa tác giả - dịch giả và người đọc là điều mà một bản dịch AI có lẽ chưa làm được ở thời điểm này. Thêm một điểm nữa, đó là AI vẫn còn rất nhiều nhược điểm về độ chính xác, về những đoạn bịa thêm không kiểm soát, về tính nhất quán…".

"AI là một công cụ rất mạnh, một trợ lý nghiên cứu, tìm kiếm, tổng hợp thông tin không biết mệt mỏi, nếu sử dụng đúng cách, chúng ta có thể rút ngắn rất nhiều thời gian, tiết kiệm nhiều nhân lực. Nhưng nếu không có kiến thức nền tảng đủ vững, không có tư duy phản biện thì sẽ rất dễ bị cuốn theo nó, và khiến cho cái vòng lặp ác tính "AI tra cứu AI, AI thẩm định AI" lặp đi lặp lại mãi và dần đẩy ngành xuất bản đi chệch hướng…", dịch giả Lục Hương lo ngại.

Nguồn: https://thanhnien.vn/ai-tro-thu-hay-doi-thu-185251010230536528.htm