Độc đáo “Dây đờn Rạch Giá’’

Sự ra đời của “Dây đờn Rạch Giá”

Ban đầu, bài vọng cổ đệm nhạc bằng cây đờn kìm 2 dây, một loại nhạc cụ dân tộc truyền thống Việt Nam. Thời gian sau, vào khoảng năm 1930 đến 1935 tại tỉnh lỵ Rạch Giá, nay là phường Rạch Giá, tỉnh An Giang, có một ông giáo tên Tiên (thầy giáo Tiên) dùng nhạc cụ Măng-đô-lin, một loại đờn du nhập từ nước Ý, có 4 dây thép đôi để chơi nhạc Việt với bài vọng cổ nhịp 16.

Nhiều nghệ nhân tài tử ở tỉnh lỵ Rạch Giá nhiệt tình hưởng ứng, tạo thành nhóm diễn tấu bài vọng cổ nhịp 16, rồi tăng lên nhịp 32, phổ biến khắp các tỉnh, thành phố Nam bộ.

Một tiết mục diễn tấu tại Hội thi Đờn ca tài tử tỉnh Kiên Giang năm 2023. Ảnh: ĐOÀN THẾ HẠNH

“Dây đờn Rạch Giá” chính là một kiểu so dây (đờn) trên Măng-đô-lin: Mi (dây 1), La (dây 2), Rê (dây 3), Sol (dây 4) để diễn tấu bài vọng cổ. Nhưng cây đờn Măng-đô-lin thì phím phẳng, chữ đờn khi diễn tấu chưa được hay lắm, các nghệ nhân dần dần sáng tạo, cải tiến, từng bước hoàn thiện chữ đờn.

Từ bản đờn của “Dây Rạch Giá” nhịp 16, rồi nhịp 32, các nghệ nhân ở Sài Gòn, Long An, Sa Đéc, Bạc Liêu và các tỉnh miền Tây sáng tạo ra nhiều kiểu so dây (đờn) khác nhau trên Guitar-Mando (Octavina) để chơi bài vọng cổ hay hơn, từng bước hoàn thiện bài vọng cổ, như: “Dây Bạc Liêu”, “Dây Long An”, “Dây Sài Gòn”, “Dây Ngân Giang”, “Dây Xề”, “dây lai”... hoặc gọi thẳng tên người cải biên ra cách so dây như: “Dây Văn Vĩ”, “Dây Văn Giỏi”, “Dây Hoàng Thành”, “Dây Mỹ Châu”...

“Dây đờn Rạch Giá” do những nghệ nhân ở Rạch Giá khơi nguồn và là những người đầu tiên diễn tấu bài vọng cổ nhịp 16 trên Măng-đô-lin, sau đó là Guitar-Mando. Điều đó khẳng định rằng: Nếu không có “Dây đờn Rạch Giá” thì không có những kiểu so dây một cách sáng tạo trong gần 100 năm qua, phổ biến nhất hiện nay là “dây lai”.

“Dây lai” dùng để chơi bản vọng cổ nhịp 32 và tất cả bài bản tài tử, cải lương đạt đỉnh cao nghệ thuật như ngày hôm nay. Cái độc đáo của “dây lai” là vẫn chơi được bài vọng cổ nhịp 16 trên đàn guitar phím lõm.

Trong quá trình lịch sử hình thành và phát triển cây guita phím lõm hiện nay có sự đóng góp rất lớn của “Dây Rạch Giá”. Theo nghệ sĩ ưu tú (NSƯT) Huỳnh Khải - nguyên Trưởng Khoa Âm nhạc dân tộc, Nhạc viện TP. Hồ Chí Minh, chữ lợ của dây cống khi đờn dây hò 3 mà chị Mỹ Châu ca bây giờ thì rất thuận lợi. Hiện nay, nhạc sĩ nào cũng đều vận dụng thang âm của “Dây Rạch Giá”.

Bàn về sự đóng góp của “Dây Rạch Giá” ra đời gần 100 năm qua, nghệ sĩ ưu tú Huỳnh Khải cho rằng: “Chính nhờ “Dây Rạch Giá”, ta chỉ cần xuống dây số 1 một cung là có “dây lai”. Trong quá trình hình thành các loại dây thì có “Dây tứ nguyệt”, nếu biết “dây lai” rồi thì chỉ cần lên dây số 4 một cung sẽ có “Dây tứ nguyệt”. Như vậy, “Dây tứ nguyệt” kết hợp “Dây Rạch Giá” thì có “dây lai”…”.

Rất cần chính sách bảo tồn

Hiện nay, những nghệ nhân diễn tấu nhịp 16 theo kiểu so dây Măng-đô-lin dần mai một, hầu hết diễn tấu không đúng chữ đờn của dân Rạch Giá trước đây. Rất tiếc, hiện nay chưa có tài liệu nào nói chính xác xuất xứ “Dây đờn Rạch Giá” ra đời năm nào, cứ liệu trong bài viết này như nói ở trên chính là kết quả mà các nhạc sĩ sưu tầm, tìm hiểu trong dân chúng, giới mộ điệu và các nghệ nhân lớn tuổi ở Nam bộ. Qua tìm hiểu, các nhạc sĩ, nghệ nhân đều cho biết hiện nay không còn bản đờn của “Dây Rạch Giá”.

Nhiều nhà nghiên cứu, nghệ nhân âm nhạc truyền thống, đặc biệt là giới tài tử, cải lương trong khu vực, trong tỉnh đều mong muốn cần nghiên cứu, tìm kiếm trong dân gian để lưu giữ, bảo tồn “Dây đờn Rạch Giá”. NSƯT Huỳnh Khải cho rằng, nếu tổ chức nghiên cứu, sưu tầm, bảo tồn “Dây đờn Rạch Giá” thì rất quý.

Tuy nhiên, hiện tại những thang âm của “Dây Rạch Giá”, những kiểu đờn và âm hưởng của “Dây Rạch Giá” vẫn đang được nhiều nhạc sĩ đờn sử dụng, như: NSƯT Văn Giỏi khi đờn dây hò 3 mà chị Mỹ Châu thường ca vẫn có sử dụng “Dây Rạch Giá”, vì có chữ cống cứng.

Kế đó là nhạc sĩ Văn Dần, mặc dù lấy theo “dây lai”, nhưng cung bậc, thang âm vẫn chạy theo “Dây Rạch Giá” hoặc nhạc sĩ Khải Hoàn, nếu các bạn có quan tâm tới các chữ đờn thì cũng nhận thấy rằng thang âm, điệu thức, giai điệu chạy trên cung đờn theo kiểu dây lai vẫn âm hưởng y như “Dây Rạch Giá”.

Soạn giả Nguyễn Thiện Cẩn - nguyên Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật Kiên Giang chia sẻ: “Không chỉ sưu tầm, nghiên cứu mà cái quan trọng là từ kết quả nghiên cứu cần phải tổ chức truyền dạy, phổ biến rộng rãi trong Nhân dân, nếu chậm trễ thì rất khó vì các nghệ nhân hiểu biết về “Dây đờn Rạch Giá” đã cao tuổi, nhiều người đã từ trần”.

Là người đã từng truyền dạy âm nhạc tài tử, cải lương cho nhiều thế hệ, NSƯT Nguyễn Hoàng Vũ - Chủ nhiệm Câu lạc bộ đờn ca tài tử tỉnh Kiên Giang cũ trăn trở: “Việc nghiên cứu, sưu tầm giữa lúc “Dây đờn Rạch Giá” đang đứng trước nguy cơ bị mai một là việc làm rất cần thiết. Theo tôi, hiện nay trong Nhân dân thỉnh thoảng vẫn còn nhiều nghệ nhân chơi “Dây Rạch Giá” hoặc diễn tấu ở các đám tiệc. Khi tìm kiếm, sưu tầm người đờn đúng nhất, các nhà chuyên môn sẽ cấu trúc lại để thống nhất về thang âm, điệu thức, phục vụ công tác bảo tồn, lưu giữ, xem nó như một di sản phi vật thể”.

HỒNG PHÚC

Nguồn: https://baoangiang.com.vn/doc-dao-day-don-rach-gia--a426106.html