Đột phá trong phát triển chính sách về sách giáo khoa

GD&TĐ -

Cung cấp một bộ sách giáo khoa (SGK) thống nhất toàn quốc là sự phát triển chủ trương một chương trình nhiều bộ SGK theo tinh thần không áp đặt chuẩn mực cũ cho một nền giáo dục hiện đại.

Ngày 15/9, Chính phủ ban hành Nghị quyết 281/NQ-CP về Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết 71-NQ/TW về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo. Trong đó, yêu cầu bảo đảm cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc sử dụng từ năm học 2026 - 2027; thực hiện lộ trình đến năm 2030 cung cấp miễn phí sách giáo khoa cho tất cả học sinh.

Trước đó, phát biểu tại lễ kỷ niệm 80 năm truyền thống ngành Giáo dục và khai giảng năm học 2025-2026, Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh phải đổi mới mạnh mẽ tư duy lãnh đạo đối với giáo dục, không áp đặt những chuẩn mực cũ cho một nền giáo dục hiện đại, chuyển từ cải cách "chỉnh sửa" sang tư duy kiến tạo. Nghị quyết số 71-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục là minh chứng đầy thuyết phục cho cách tiếp cận mang tính cách mạng này.

Theo chuyên gia giáo dục, TSKH Phạm Đỗ Nhật Tiến, “bảo đảm cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc” chính là chủ trương vượt qua cải cách chỉnh sửa để đột phá, kiến tạo phát triển trong chính sách sách giáo khoa trên nguyên tắc bảo đảm bản chất xã hội chủ nghĩa của giáo dục nước ta.

---

Ông đánh giá như thế nào về vai trò của chính sách sách giáo khoa trong việc cụ thể hóa mục tiêu giáo dục phổ thông thời gian qua?

TSKH Phạm Đỗ Nhật Tiến: Chính sách sách giáo khoa là một thành phần quan trọng của chính sách giáo dục phổ thông, nhằm cụ thể hóa mô hình con người mà nhà nước và xã hội mong muốn. Để đạt được mục tiêu chung, chính sách sách giáo khoa phải tuân thủ ba nguyên tắc cơ bản

Thứ nhất, nguyên tắc tiếp cận: mọi học sinh đều có sách giáo khoa miễn phí hoặc với giá phải chăng.

Thứ hai, nguyên tắc chất lượng: sách giáo khoa đáp ứng yêu cầu của chương trình giáo dục.

Thứ ba, nguyên tắc hiệu quả: sách giáo khoa góp phần hình thành phẩm chất và năng lực cho người học.

Trước khi triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018, đặc điểm cơ bản trong chính sách sách giáo khoa của Việt Nam là một chương trình, một bộ sách giáo khoa thống nhất trong toàn quốc. Chính sách này kéo theo mô hình được gọi là mô hình tập trung trong biên soạn và phát hành sách giáo khoa.

Ưu điểm của chính sách này là bảo đảm về cơ bản mọi học sinh đều được mua sách giáo khoa với giá rẻ, thuận tiện và đúng lúc.

Nhược điểm của chính sách này là tạo nên sự độc quyền trong biên soạn và phát hành sách giáo khoa, từ đó kéo theo nhiều hệ lụy như sự đánh đồng chương trình giáo dục với sách giáo khoa; tính cứng nhắc trong cách nghĩ, cách dạy, cách học; thói quen học vẹt và phụ thuộc sách giáo khoa; về cơ bản không đáp ứng yêu cầu tiếp cận năng lực trong đổi mới giáo dục phổ thông.

Với việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo tiếp cận năng lực, chúng ta chuyển sang chính sách một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa. Chính sách này kéo theo mô hình được gọi là mô hình phi tập trung trong biên soạn và phát hành sách giáo khoa. Ở nước ta, đây được gọi là mô hình xã hội hóa việc biên soạn và phát hành sách giáo khoa.

Với sự đa dạng của các sách giáo khoa trong việc cụ thể hóa Chương trình giáo dục phổ thông và với sự tham gia của nhiều nhà xuất bản trong biên soạn sách giáo khoa, mô hình này có ưu điểm là:

Đáp ứng tốt hơn yêu cầu giáo dục theo tiếp cận năng lực; thúc đẩy đổi mới cách dạy, cách học hướng tới các chuẩn đầu ra của chương trình giáo dục; đổi mới cách kiểm tra, đánh giá theo hướng khắc phục cách làm quen thuộc trước đây là lệ thuộc sách giáo khoa; nâng cao chất lượng sách giáo khoa thông qua cơ chế cạnh tranh giữa các nhà xuất bản; tạo điều kiện phát triển một thị trường xuất bản sách giáo khoa góp phần vào sự phát triển kinh tế đất nước.

Đến nay, Việt Nam đã hoàn thành chu trình đầu tiên triển khai chính sách một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa đối với ba cấp học trên cả nước. Bên cạnh những đánh giá tích cực về tác động của mô hình xã hội hóa sách giáo khoa trong việc góp phần hoàn thành chu trình đầu tiên đổi mới giáo dục phổ thông, mặt tiêu cực cũng đã xuất hiện.

Ngoại trừ một số vấn đề phát sinh về mặt kỹ thuật, cùng một số lỗi về nội dung thì vấn đề nổi cộm, gây bức xúc trong dư luận, là giá sách giáo khoa tăng cao, gấp 2-4 lần bộ sách giáo khoa cũ, ảnh hưởng đến quyền và khả năng tiếp cận của mọi học sinh đối với sách giáo khoa. Nguyên nhân của tình trạng này là chúng ta đã không chú ý có những quy định phù hợp về giá và việc phân phối, sử dụng sách giáo khoa khi áp dụng mô hình xã hội hóa trong biên soạn và phát hành sách giáo khoa.

Quốc hội và Chính phủ đã có những định hướng quan trọng như kiểm soát giá sách giáo khoa và sử dụng ngân sách nhà nước mua sách giáo khoa cho học sinh mượn. Tuy nhiên, đây mới chỉ là những giải pháp "chỉnh sửa" mà chưa giải quyết được căn cơ vấn đề công bằng xã hội của một nền giáo dục xã hội chủ nghĩa.

Như vậy là triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018, Việt Nam đã chuyển từ mô hình tập trung sang phi tập trung trong trong biên soạn và phát hành sách giáo khoa. Vậy trên thế giới hiện nay, mô hình nào phổ biến hơn?

TSKH Phạm Đỗ Nhật Tiến: Có thể nói, từ mô hình tập trung sang mô hình phi tập trung là một bước chuyển mang tính phá phá hủy vì nó phá vỡ tính độc quyền để mở đường cho sự hình thành của thị trường sách giáo khoa.

Tuy nhiên, sách giáo khoa là một thị trường đặc biệt, cần được quản lý chặt chẽ để bảo đảm mọi học sinh được tiếp cận sách giáo khoa miễn phí hoặc với chi phí phải chăng. Điều đó buộc các Chính phủ phải có cơ chế quản lý riêng đối với thị trường sách giáo khoa thông qua những quy định về giá, phân phối và sử dụng sách giáo khoa.

Về giá, trong mọi trường hợp dù sách giáo khoa được cung cấp miễn phí, cho thuê hoặc phải mua, thì cần có quy định về giá để việc tăng giá sách giáo khoa vẫn nằm trong tầm kiểm soát, nghĩa là không gây sốc cho bước chuyển sang cơ chế thị trường.

Thầy trò Phenikaa School.

Về phân phối và sử dụng sách giáo khoa, có bốn phương thức phổ biến:

Một là, Nhà nước cung cấp sách giáo khoa miễn phí (trong trường hợp sách giáo khoa thay đổi hàng năm). Đối với các cấp học bắt buộc, việc cung cấp sách giáo khoa miễn phí cho mọi học sinh trường công lập là một quy định chung ở hầu như mọi nước (kể cả đồng phục miễn phí, bữa ăn trưa miễn phí) để bảo đảm rằng các phụ huynh bắt buộc phải đưa con em đến trường.

Hai là, Nhà nước cho mượn sách giáo khoa miễn phí. Trong trường hợp này, các cuốn sách giáo khoa được xuất bản chắc chắn và được tái sử dụng trong nhiều năm nhất có thể trong suốt thời gian của chương trình giáo dục.

Ba là, Nhà nước cho thuê sách giáo khoa (với sách giáo khoa được sử dụng nhiều năm): Ở nhiều nước đang phát triển trên thế giới, Nhà nước thực hiện chính sách cho thuê sách giáo khoa, trong đó các phụ huynh trả một khoản phí theo quy định.

Bốn là, phụ huynh trả tiền mua sách giáo khoa: Một số nước phát triển và đang phát triển cũng áp dụng phương thức này, đặc biệt đối với sách giáo khoa ở cấp THPT.

Nhìn chung, việc thực hiện các nguyên tắc tiếp cận, chất lượng và hiệu quả của chính sách sách giáo khoa trong thị trường sách giáo khoa là một bài toán nhiều thách thức. Chính vì vậy mà hiện vẫn còn nhiều nước trên thế giới áp dụng mô hình tập trung.

---

Có quan niệm cho rằng, thực hiện “bảo đảm cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc”sẽ là sự chấm dứt của chủ trương “một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa” đã được quy định trong Luật Giáo dục. Còn ông nghĩ sao?

TSKH Phạm Đỗ Nhật Tiến: Tôi thì cho rằng, “bảo đảm cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc” chính là sự phát triển của chủ trương một chương trình nhiều bộ sách giáo khoa theo tinh thần không áp đặt những chuẩn mực cũ cho một nền giáo dục hiện đại trong bối cảnh đã hình thành thị trường sách giáo khoa.

Chủ trương một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc chính thể hiện sự đổi mới mạnh mẽ tư duy lãnh đạo đối với giáo dục, chuyển từ cải cách chỉnh sửa sang tư duy kiến tạo, bằng cách đưa vào thị trường sách giáo khoa một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc.

Đây là giải pháp đột phá trong việc phát triển, hoàn thiện chủ trương một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa, nhằm bảo đảm rằng thị trường sách giáo khoa có sự quản lý của Nhà nước để phục vụ hiệu quả cho một nền giáo dục theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

Nghĩa là, bên cạnh bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc, vẫn có những bộ sách giáo khoa đã được thẩm định và sử dụng hiệu quả suốt thời gian qua, tất cả đều có giá trị tham khảo để nhà giáo phát huy quyền tự chủ chuyên môn và sáng tạo trong dạy học.

Qua đó, hoàn thiện và định hình một cơ chế, chính sách sách giáo khoa phù hợp để quản lý thị trường sách giáo khoa tốt hơn, vừa đảm bảo công bằng xã hội trong tiếp cận sách giáo khoa, vừa tạo cơ chế cạnh tranh lành mạnh giữa các bộ sách giáo khoa, giúp nâng cao chất lượng, giảm giá thành, khắc phục lợi ích nhóm.

Điều đó cũng tương tự như bên cạnh hệ thống các trường tiểu học công lập thống nhất toàn quốc, cung cấp giáo dục miễn phí cho mọi học sinh trong độ tuổi, chúng ta vẫn khuyến khích phát triển một thị trường giáo dục với hệ thống các trường tiểu học công lập tư thục, vừa đáp ứng nhu cầu học tập đa dạng của học sinh, vừa tạo cơ chế cạnh tranh lành mạnh trong nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục.

---

Theo ông, đâu là hướng đi khả thi nhất để sớm có một bộ sách giáo khoa thống nhất, vừa đảm bảo tiến độ, vừa bảo đảm chất lượng?

TSKH Phạm Đỗ Nhật Tiến: Trước hết, tôi cho rằng, chủ trương xã hội hóa biên soạn sách giáo khoa cần được hiểu là chủ trương nhằm tạo độ mở trong biên soạn sách giáo khoa, qua đó tạo điều kiện để học sinh có trong tay bộ sách giáo khoa vừa có chất lượng vừa có giá cả phải chăng.

Với một đội ngũ nhà giáo đông đảo, có chất lượng và tâm huyết của Việt Nam, không thiếu giáo viên giỏi có thể thay thế các tác giả quen thuộc hiện nay.

Vấn đề là ở chỗ tin họ, tạo điều kiện để họ phát huy năng lực của mình. Nghĩa là tư duy về xã hội hóa biên soạn sách giáo khoa cũng cần đột phá, chuyển từ tư duy về một số tổ chức, cá nhân sang tư duy về cộng đồng nhà giáo trong biên soạn sách giáo khoa.

Cô và trò THCS Bế Văn Đàn (Hà Nội). Ảnh: Xuân Phú

Đó là tư duy về crowdsourcing, tức là tìm kiếm nguồn lực từ đám đông, trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và trí tuệ nhân tạo hiện nay. Bản chất của cách làm này là thông qua mạng internet kết nối mọi người, kể cả trong nước và ngoài nước, để khai thác tài năng, kiến thức của cộng đồng rộng lớn các nhà giáo sẽ tốt hơn nhiều so với việc biên soạn sách giáo khoa trong giới hạn của một nguồn lực nhỏ bé những tác giả quen thuộc.

Nếu quan niệm sách giáo khoa là tập hợp các bài giảng về một môn học thì với phương thức crowdsourcing, chẳng hạn thông qua việc phát động một cuộc thi viết các bài giảng đưa lên mạng, tin rằng Bộ GD&ĐT có thể nhận về một khối lượng đáng kể các bài giảng để qua đó có được bộ sách giáo khoa có chất lượng với giá cả hết sức cạnh tranh.

Hoặc có thể tham khảo cách làm của một số nước hiện nay như sau: xây dựng một wiki về tài liệu giáo khoa, tức là một ứng dụng web theo kiểu wikipedia, để các nhà giáo, nhà khoa học, cán bộ quản lý, những người tâm huyết với giáo dục, với sự trợ giúp của AI tạo sinh, có thể đưa lên mạng các bài giảng, từng chương sách giáo khoa, thậm chí cả một bản thảo sách giáo khoa để mọi người truy nhập, sử dụng, trao đổi, góp ý, bổ sung, hoàn thiện ngày một tốt hơn.

Nếu tổ chức tốt việc phát huy sức mạnh cộng đồng cùng công nghệ số và AI tạo sinh trong biên soạn sách giáo khoa thì tin rằng chúng ta sẽ sớm có bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc với chất lượng và giá cả hết sức cạnh tranh, và cũng sẽ sớm thực hiện được việc cung cấp sách giáo khoa miễn phí cho tất cả học sinh.

- Xin cảm ơn ông! -

Thực hiện: Hiếu Nguyễn - Trình bày: Lê Nghĩa.

Nguồn: https://giaoducthoidai.vn/dot-pha-trong-phat-trien-chinh-sach-ve-sach-giao-khoa-post748831.html