Kiến trúc đá độc đáo trên Cao nguyên đá

Cao nguyên đá Đồng Văn là nơi có những công trình kiến trúc đá đặc sắc: từ những hàng rào đá, bậc thang đá, nương xếp đá, những ngôi nhà đá đến đường xá, cầu cống và các công trình tưởng niệm bằng đá. Hình ảnh đặc trưng nhất trên vùng Cao nguyên đá là những hàng rào đá bao quanh nhà cửa và ruộng nương. Hàng rào đá không chỉ đơn giản là ranh giới mà còn có chức năng bảo vệ mùa màng, gia súc khỏi sự tấn công của thú rừng. Những viên đá được xếp chồng lên nhau một cách cẩn thận, không cần xi măng hay chất kết dính, tạo nên sự vững chắc và bền bỉ qua năm tháng. Đây là minh chứng cho sự khéo léo và sáng tạo của người dân trong việc tận dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên.

Tường rào đá quanh nhà

Vùng Cao nguyên đá Đồng Văn là nơi tập trung khá đông đồng bào Mông sinh sống - nơi “mở mắt là thấy đá, bốn bề đều là đá”, “sống trên đá, thoát nghèo trên đá và làm giàu trên đá, chết cũng nằm trong đá”… Để sinh tồn, đồng bào các dân tộc nơi đây đã tìm mọi cách để chinh phục đá. Họ phá đá để tạo lối đi; trồng ngô trong những hốc đá… Đặc biệt hơn, người Mông ở vùng Cao nguyên đá còn biết dựng lên những hàng rào đá để bảo vệ ngôi nhà của mình.

Bức tường đá được xếp vững chãi bền bỉ qua thời gian.

Điểm nổi bật là kỹ năng xếp đá khéo léo chỉ người Mông ở Cao nguyên đá Đồng Văn mới làm được. Từ người già đến thiếu niên, ai cũng biết xếp tường rào đá mà không cần dùng xi măng hoặc vật liệu gì khác để tạo sự kết dính, thế nhưng những bờ rào đá vẫn luôn vững chắc trước mưa gió và trường tồn cùng thời gian. Những viên đá tưởng chừng như vô hồn, thô ráp, gồ ghề, đầy góc cạnh đã được bàn tay tài hoa của đồng bào Mông lựa chọn, sắp xếp lại một cách khéo léo để tạo thành những hàng rào đá liền nhau, vững chắc và độc đáo bao bọc xung quanh nhà cửa. Ngắm nhìn những dãy hàng rào đá, ít người biết nó được tạo nên từ hàng trăm, hàng ngàn viên đá to, nhỏ khác nhau. Điều khác biệt nhất ở đây là những viên đá này được giữ gần như nguyên vẹn như những gì tạo hóa sẵn có. Và “tác giả” của những dãy hàng rào đá đã phải tốn không ít thời gian để chọn lựa, sắp xếp sao cho những viên đá thực sự ăn khớp với nhau để tạo ra độ vững chắc cho hàng rào đá quanh nhà.

Những bức tường đá bao quanh ngôi nhà được người dân xếp một cách vững chắc.

Bậc thang đá

Bậc thang đá là giải pháp thông minh của người dân địa phương để chinh phục địa hình đồi núi dốc. Những bậc thang này giúp cho việc di chuyển trở nên dễ dàng hơn và góp phần chống xói mòn đất. Mỗi bậc thang được tạo nên từ những phiến đá lớn, phẳng lì, vừa chắc chắn vừa thẩm mỹ, phản ánh rõ sự khéo léo và kinh nghiệm sống của người dân nơi đây.

Nương xếp đá

Để có được những nương ngô, hoa màu xanh tươi vươn lên trên đá xám, đồng bào các dân tộc sống trên mảnh đất Cao nguyên đá Đồng Văn phải bỏ ra không biết bao nhiêu sức lực và sự cần mẫn đi khai phá, rãy cỏ, gùi đất lên nương... Những công việc này thường bắt đầu khi đất trời vùng cao chuyển sang mùa Xuân.

Người dân vùng cao xếp nương đá để sản xuất ngô và các loại cây trồng khác

Đối với đồng bào các dân tộc nơi đây, hoạt động khai phá để làm nương là công việc tốn nhiều công sức và thời gian nhất. Để tạo ra được những khoảnh nương có thể trồng được cây, người nông dân phải nhặt đá xếp thành bờ ở sườn dưới của nương để giữ cho không bị sạt lở, xói mòn và rửa trôi màu. Tận dụng tối đa đất canh tác, bà con sẽ không chỉ xếp đá ở những nơi có diện tích rộng, tại những sườn cao của nương, khu vực nhiều đá không thể san bằng được, mà người nông dân còn kè thành những hốc đá kín, sau đó gùi thêm đất đổ vào để canh tác. 

Quá trình khai phá nương, xếp đá được bà con tiến hành chủ yếu bằng phương pháp thủ công. Khi công tác xếp đá hoàn tất, bà con sẽ phát cỏ và cây bụi theo nguyên tắc phát từ dưới lên. Ngô là loài cây lương thực được trồng chính  tại đây. Ngoài ra còn trồng cả rau, bí, đậu và một số cây hoa màu khác để tăng năng suất.

Thổ canh hốc đá

Một ngôi nhà của đồng bào Mông trên Cao nguyên đá được người dân xếp đá xung quanh một cách vững chãi.

Ở vùng có địa hình gần 80% là núi đá, đối với đồng bào các dân tộc sống trên Cao nguyên đá Đồng Văn, phương thức thổ canh hốc đá (kè nương đá, gùi đất đổ vào hốc đá, trồng cây lương thực) không có gì là xa lạ. Nằm ở độ cao trên 1.000 m so với mực nước biển, thổ canh hốc đá được ứng dụng rộng khắp với diện tích vô cùng rộng lớn. Tri thức và kỹ thuật thổ canh hốc đá là những kinh nghiệm trồng trọt trên nương ở vùng đất xen lẫn đá, được đồng bào các dân tộc cư ngụ nơi đây đúc rút, hoàn thiện trong cả quá trình canh tác và truyền lại qua nhiều thế hệ. Chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia vào năm 2014, tri thức thổ canh hốc đá mang nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, gắn liền với tiến trình cư trú của các dân tộc với lịch sử kéo dài trên dưới 300 năm. Qua thời gian, kỹ thuật thổ canh hốc đá ngày càng phát triển. Nhờ vậy, cuộc sống của đồng bào nơi đây cũng dần ổn định, no đủ hơn và tránh được tình trạng thiếu đói vào mùa giáp hạt. Tri thức thổ canh hốc đá của đồng bào nơi đây thể hiện sức sống mạnh mẽ, tinh thần giữ đất, giữ làng, dù khó khăn đến đâu đồng bào các dân tộc vẫn tìm tòi sáng tạo, để duy trì cuộc sống, từng bước vươn lên xóa đói, giảm nghèo.

Những công trình kiến trúc đá tại Đồng Văn là minh chứng cho sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, thể hiện sự kiên cường và sáng tạo của người dân trong việc tạo dựng cuộc sống bền vững trên vùng đất khắc nghiệt.

H.Anh (Tổng hợp)

Nguồn: https://baotuyenquang.com.vn/van-hoa/du-lich/202509/kien-truc-da-doc-dao-tren-cao-nguyen-da-c4823cd/