Kiến trúc sư Lê Hiệp, chuyện chưa kể phía sau kiệt tác Bắc Sơn

Kiến trúc sư Lê Đình Hiệp tác giả Đài tưởng niệm liệt sĩ Bắc Sơn và nhiều công trình mang đậm dấu ấn triết lý Việt đã trút hơi thở cuối cùng lúc 20h55 ngày 4/10 tại Bệnh viện Hữu nghị Việt Xô (Hà Nội), hưởng thọ 84 tuổi. Sự ra đi của ông để lại niềm tiếc thương lớn trong giới kiến trúc và những người yêu mến cái đẹp dung dị, thấm đẫm tinh thần dân tộc.

“Miếu rỗng”, triết lý kiến trúc làm nên kiệt tác Bắc Sơn

Được khởi công vào ngày 7/4/1993 và khánh thành đúng ngày 7/5/1994, nhân dịp kỷ niệm 40 năm chiến thắng Điện Biên Phủ, Đài tưởng niệm Bắc Sơn là công trình ghi dấu tên tuổi của kiến trúc sư Lê Hiệp.

Giữa trung tâm Quảng trường Ba Đình, nơi hội tụ những biểu tượng thiêng liêng của đất nước, công trình chỉ cao 12,6 mét, nằm gọn trong khuôn viên 12.000 mét vuông. Kết cấu bê tông cốt thép, mặt ngoài ốp đá hoa cương trắng ngà, toàn bộ khối tượng như một ngọn nến lớn đang thắp sáng bầu trời Hà Nội, giản dị mà trang nghiêm.

Điều khiến công trình trở nên đặc biệt chính là triết lý mà KTS Lê Hiệp gửi gắm. Ông chỉ muốn tạo ra một miếu thờ cho các liệt sĩ. Các tướng lĩnh được thờ trong đền, còn nhân dân, chúng sinh được thờ ở miếu. Một cái gì đó rất dân dã nhưng cô đọng.

Miếu này không phải xây lên, mà là khoét thủng, tạo một khoảng không để tưởng niệm. Hoa lá, cỏ cây, mây trời, hương khói... là những phụ liệu người Việt dùng để nhớ về người đã khuất.

Cách “khoét thủng” ấy đã biến khối vật chất thành khoảng trống đầy linh khí, nơi người đến không chỉ nhìn thấy mà còn cảm nhận được sự hiện diện của những linh hồn. Đó là thứ thiêng liêng không tạo ra bằng tỷ lệ hay vật liệu, mà bằng cảm xúc và triết lý.

KTS Lê Hiệp kể, năm 1992, khi đang làm việc cùng vài học trò, một nhà điêu khắc nhờ ông hỗ trợ phần kiến trúc cho phương án dự thi Đài tưởng niệm liệt sĩ Bắc Sơn. Sau khi giúp xong, ông ngẫu hứng phác thảo ý tưởng riêng, một khối hộp đặc với hình âm của ngôi miếu bên trong. Học trò khen hay, động viên thầy dự thi. Dù đã hết hạn đăng ký, ông vẫn gọi cho hiệu trưởng Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội xin thêm suất tham gia, và nhờ sự đồng ý của nhà trường, phương án được chấp nhận đúng ngày nộp bài.

Phương án của tôi đáp ứng hai yêu cầu chính: tưởng nhớ vong linh liệt sĩ – thể hiện qua khối miếu rỗng, cái “rỗng” không thấy nhưng cảm nhận được; và hướng tới tương lai, biểu tượng bằng bậc nhị cấp, sự “chưa hoàn chỉnh” để tiếp tục đi xa. Mặt vát dát vàng với các tia sáng lan tỏa vừa gợi phát triển dương thế, vừa là nơi trở về của linh hồn.

“Khi xét bối cảnh không gian kiến trúc xung quanh, công trình cũng cho thấy sự hòa nhập bằng khối tích vừa phải, hình thức hô ứng với Lăng Bác”, ông chia sẻ.

Trong cuộc thi thiết kế ban đầu, phương án của ông chỉ đoạt giải nhì, nhưng Thủ tướng Võ Văn Kiệt khi xem triển lãm đã chọn phương án này để thi công. Chính điều ấy trở thành bước ngoặt, đưa Đài Bắc Sơn trở thành biểu tượng tưởng niệm quốc gia.

KTS Phan Đăng Sơn, Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Việt Nam đánh giá, Đài tưởng niệm Bắc Sơn là tác phẩm đỉnh cao của KTS Lê Hiệp. Suốt 30 năm qua, hình tượng kiến trúc ấy vẫn giữ nguyên tính hiện đại và đậm đà bản sắc dân tộc, nơi người Việt thấy trong đó bóng dáng quê hương, đất nước, và lòng biết ơn tổ tiên.

Hành trình “giải mã” hình khối của KTS Lê Hiệp

Kiến trúc sư Lê Hiệp tên thật là Lê Đình Hiệp, sinh năm 1942 tại Thanh Hóa. Ông học kiến trúc tại Đại học Kiến trúc Hà Nội, khóa II (tốt nghiệp năm 1966), sau đó được giữ lại làm giảng viên.

Giai đoạn 1977–1983, ông được điều động sang Đại học Kỹ thuật Quân sự để giảng dạy các khóa kiến trúc K12, K13. Sau đó, từ 1989–1990, ông tham gia Trung tâm Tu bổ di tích, phụ trách thi công nội thất Bảo tàng Hồ Chí Minh.

Trong suốt sự nghiệp, ông không chỉ dạy học mà còn tiếp nhận nhiệm vụ thiết kế tượng đài, đài tưởng niệm và công trình tưởng nhớ ở khắp các tỉnh thành: Sau Bắc Sơn, KTS Lê Hiệp tiếp tục ghi dấu với hàng loạt công trình mang tầm vóc văn hóa: Đài tưởng niệm và Bảo tàng tỉnh Tuyên Quang, Nghĩa trang liệt sĩ Móng Cái (Quảng Ninh), Đài tưởng niệm Núi Nhạn (Phú Yên), Đài tưởng niệm anh hùng liệt sĩ Bắc Ninh, Đền thờ Bác Hồ ở Pác Bó (Cao Bằng), Khu lưu niệm Thủ tướng Võ Văn Kiệt (Vĩnh Long)…

Giới kiến trúc đánh giá cao ở ông tư duy “giải mã khái niệm”, biến triết lý thành hình khối, biến văn hóa dân gian thành ngôn ngữ kiến trúc hiện đại. Mỗi tượng đài, với ông, là một cõi thiêng được tạo nên từ đời sống, nơi người đến tưởng nhớ có thể chạm tới ký ức và tinh thần của dân tộc.

Nhiều công trình của ông không mang hình tượng nhân vật rõ nét, mà sử dụng phương pháp kiến trúc trừu tượng, “giải mã khái niệm” để gợi lên niềm tưởng nhớ, một phong cách đã trở thành thương hiệu của ông.

Như trong Đài Núi Nhạn, ông dùng hình ảnh cánh nhạn bay từ núi, quay hướng Đông Bắc để tượng trưng cho tiếp nối thế hệ. Trong Đài tỉnh Bắc Ninh, ông đưa hình tượng bút - nghiên, bông sen hé nở, gợi về đặc trưng Kinh Bắc.

Ông được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2001 và nhiều Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia trong các năm 1996, 1998, 2008, 2012, 2014.

Thiết kế đài tưởng niệm để tạo nơi trú ngụ cho cái “tinh anh”

Trong những lần trao đổi với báo chí và sinh viên, KTS Lê Hiệp nhiều lần nhấn mạnh: ông không đi tìm chủ nghĩa kiến trúc, mà hướng tới dân gian, hướng tới sự tiếp xúc cùng đời sống thực tế. Ông từng nói:

“Tôi không đi tìm các chủ nghĩa. Tôi hướng tới dân gian”. Đối với ông, kiến trúc tưởng niệm là “nơi trú ngụ cho tinh anh”, một không gian vừa nhẹ nhàng, vừa linh thiêng, không cần hình tượng rõ rệt:

“Trong Truyện Kiều có câu: “Thác là thể phách, còn là tinh anh”. Tôi nghĩ rằng, thiết kế đài tưởng niệm tức là tạo ra nơi trú ngụ cho cái “tinh anh” mà cụ Nguyễn Du đã nhắc tới. Ngôn ngữ dành cho người đã khuất nên là hư hư thực thực, không là ai, cái gì, con gì, nhưng lại là một cái gì đó”, ông chia sẻ.

Theo ông, mỗi vùng đất đều mang dấu ấn văn hóa đặc trưng và người kiến tạo công trình phải trân trọng, thấu hiểu cái bản địa đó. Khi thiết kế đài ở tỉnh Bình Định, ông từng từ chối vị trí “hạ mức” vì cho rằng làm tượng đài cho liệt sĩ không thể tùy tiện.

Về việc truyền nghề cho lớp trẻ, ông khiêm nhường cho rằng quan điểm của ông có thể không phù hợp với xu hướng hiện nay, nhưng lời khuyên của ông dành cho sinh viên kiến trúc vẫn rõ ràng: quên đi các trào lưu khái niệm, chính cuộc sống hiện tại đã có những thứ đó rồi.

Còn với công chúng, ông từng chia sẻ rằng Đài Bắc Sơn là “cuộc lao động nhọc nhằn nhất” ông từng thực hiện, vì các kỹ thuật, ý tưởng, chi tiết đều là mới.

Những quan điểm ấy cho thấy một con người kiến trúc không tìm sự phô trương, mà chọn chất thiêng và xúc cảm để chạm đến tâm thức người nhìn từ khoảng không, ánh sáng, lớp bóng râm, đến khoảng lặng giữa đêm hương khói.

Lễ viếng kiến trúc sư Lê Đình Hiệp sẽ được tổ chức từ 7h30 ngày 9-10 tại Nhà tang lễ số 5 Trần Thánh Tông, Hà Nội.

Nguồn: https://khoahocdoisong.vn/kien-truc-su-le-hiep-chuyen-chua-ke-phia-sau-kiet-tac-bac-son-post2149058799.html