Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình lịch sử, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Bản Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Trong suốt hành trình bảo vệ và xây dựng Tổ quốc, bên cạnh sự hi sinh của hàng triệu chiến sĩ, nhân dân, còn có một lực lượng thầm lặng góp phần làm nên sức mạnh của cách mạng: đội ngũ trí thức, nhà khoa học. Trong số ấy, Giáo sư Tạ Quang Bửu là gương mặt tiêu biểu, người vừa gắn bó với chiến trường, vừa đặt nền móng cho nền khoa học và giáo dục đại học Việt Nam hiện đại.
Người đặt nền móng cho khoa học và giáo dục đại học Việt Nam
Ông xuất thân trong một gia đình Nho học nổi tiếng: cha là cử nhân Tạ Quang Diễm, từng làm Đốc học Thanh Hóa, giáo thụ Quảng Nam; mẹ là nữ sĩ Sầm Phố Nguyễn Thị Đào, cháu nội Thám hoa Nguyễn Đức Đạt. Từ nhỏ, Tạ Quang Bửu đã sớm bộc lộ tư chất thông minh, học giỏi. Mới 7 tuổi, ông đoạt giải nhất trong kỳ thi Toán, chữ Hán và chữ Quốc ngữ do phủ Tam Kỳ tổ chức. Năm 1922, ông đỗ điểm cao vào Trường Quốc học Huế; đến năm 1929, xuất sắc đứng đầu cả Tú tài bản xứ và Tú tài Tây ban Toán, rồi nhận học bổng sang Pháp du học.
Tại châu Âu, Tạ Quang Bửu học Toán tại Sorbonne và Bordeaux, sau đó chuyển sang Oxford (Anh) nghiên cứu Vật lý lượng tử. Ông còn nổi tiếng là người thông thạo nhiều ngoại ngữ: Pháp, Anh, Đức, Nga, Latin và Hy Lạp cổ.
Trở về Tổ quốc, trong suốt sự nghiệp cách mạng, Giáo sư Tạ Quang Bửu từng đảm nhiệm nhiều trọng trách: Bộ trưởng Bộ Quốc phòng (1947–1948), Thứ trưởng Bộ Quốc phòng (1946–1947 và 1955–1958), Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Giám đốc đầu tiên của Trường Đại học Bách khoa Hà Nội... Ở bất kỳ cương vị nào, ông cũng để lại dấu ấn sâu đậm.
Trong thời gian giữ cương vị Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Giáo sư Tạ Quang Bửu đã đề xuất một ý tưởng mang tầm chiến lược: thành lập Phân hiệu II Đại học Bách khoa Hà Nội với cơ chế đào tạo đặc biệt. Chương trình học do Bộ Đại học – Trung học chuyên nghiệp và Bộ Quốc phòng trực tiếp chỉ đạo, tuyển chọn những sinh viên ưu tú từ năm thứ ba để bồi dưỡng theo giáo trình riêng. Khi ra trường, họ được đưa vào quân đội, trở thành những kỹ sư quân sự đầu tiên do chính Việt Nam tự đào tạo trong nước.
Từ mái trường đặc biệt này, nhiều người sau đó đã trưởng thành, trở thành Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân, tướng lĩnh và nhà khoa học quân sự xuất sắc. Sau hai khóa đào tạo, Phân hiệu II phát triển thành Đại học Kỹ thuật Quân sự, ngày nay là Học viện Kỹ thuật Quân sự, cơ sở trọng điểm quốc gia trong đào tạo kỹ sư và cán bộ kỹ thuật quân sự cả ở bậc đại học lẫn sau đại học.
Không chỉ là nhà quản lý giáo dục, Tạ Quang Bửu còn là người đặt nền móng cho khoa học Việt Nam hiện đại. Ông góp phần xây dựng Viện Khoa học Việt Nam và phát triển nhiều ngành khoa học cơ bản: Địa lý, Địa chất, Hán Nôm, đồng thời mở đường cho các lĩnh vực mới như Khảo cổ học, Tin học, Vật lý hạt nhân, Khoa học thông tin.
Năm 1996, ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh. Từ năm 2014, Bộ Khoa học và Công nghệ đã lấy tên ông đặt cho Giải thưởng Tạ Quang Bửu nhằm tôn vinh các công trình khoa học xuất sắc công bố trên những tạp chí uy tín quốc tế. Đây là minh chứng cho tầm vóc lớn lao và di sản bền vững mà ông để lại cho nền khoa học nước nhà.
Khi khoa học trở thành vũ khí nơi chiến trường
Trong kháng chiến chống Mỹ, đóng góp khoa học kỹ thuật của Giáo sư Tạ Quang Bửu nổi bật ở vai trò “nhạc trưởng”, người biết cách huy động sức mạnh của giới đại học để giải những bài toán công nghệ mang tính sống còn. Tiêu biểu trong đó là cuộc chiến phá thế phong tỏa đường thủy năm 1972.
Khi ấy, mặc dù đang gánh vác nhiều trọng trách của Đảng và Nhà nước, ông vẫn không ngừng dõi theo và trực tiếp góp phần vào những nỗ lực của quân đội, đặc biệt trong lĩnh vực khoa học kỹ thuật quân sự. Năm 1972, trong lúc các cuộc đàm phán Paris diễn ra căng thẳng, Tổng thống Mỹ Richard Nixon bất ngờ ra lệnh nối lại ném bom và phong tỏa miền Bắc, tung vào chiến trường loại thủy lôi chiến lược MK-52 có sức công phá đủ để đánh chìm tàu 10 vạn tấn. Âm mưu này nhằm khóa chặt cảng Hải Phòng, huyết mạch của hậu phương để cắt đứt tuyến viện trợ quốc tế và bóp nghẹt sự sống còn của miền Bắc.
Trước thách thức ấy, nhiệm vụ nghiên cứu cơ chế hoạt động của thủy lôi Mỹ và chế tạo thiết bị vô hiệu hóa chúng trở thành yêu cầu cấp bách. Tuy không còn trực tiếp chỉ huy quân đội, nhưng với cương vị Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Giáo sư Tạ Quang Bửu đã phát huy uy tín và kinh nghiệm, nhanh chóng huy động lực lượng trí thức khoa học. Ông chỉ đạo thành lập tổ nghiên cứu đặc biệt mang mật danh GK1 (G – giao thông, K – bách khoa) chuyên trách phá thủy lôi, và GK2 chuyên xử lý bom từ trường, do Tiến sĩ Vũ Đình Cự phụ trách.
Dưới sự chỉ đạo sát sao của GS Tạ Quang Bửu, chỉ trong một thời gian ngắn, các khí tài như GK72-2, GK72-3, GK72-4… lần lượt ra đời và nhanh chóng được đưa vào thực tế chiến đấu. Những sáng chế này đã giúp quân dân miền Bắc vô hiệu hóa hàng loạt thủy lôi hiện đại của Mỹ, khai thông tuyến vận tải chiến lược, bảo đảm dòng viện trợ chi viện cho tiền tuyến, góp phần trực tiếp vào thắng lợi của cuộc kháng chiến chống chiến tranh phá hoại lần thứ hai.
Dấu ấn khoa học của GS Tạ Quang Bửu còn gắn với chiến thắng lừng lẫy “Điện Biên Phủ trên không” cuối năm 1972. Chính ông, cùng các nhà khoa học trong và ngoài quân đội, đã nghiên cứu thành công phương pháp tách nhiễu, buộc những chiếc B-52 vốn được mệnh danh là “pháo đài bay bất khả xâm phạm” phải hiện nguyên hình trên màn hiện sóng radar. Nhờ phát minh ấy, bộ đội tên lửa Việt Nam đã bám sát mục tiêu và bắn rơi tại chỗ hàng loạt B-52 ngay trên bầu trời Hà Nội, làm nên chiến thắng có ý nghĩa quyết định đối với cục diện chiến tranh.
“Cha các cháu là một người dũng cảm”
Đêm 14/8/1986, GS Tạ Quang Bửu đột ngột ngưng làm việc do rối loạn tuần hoàn não và một tuần sau, trưa ngày 21/8 ông qua đời.
Trong suốt hành trình cống hiến cho sự nghiệp giành độc lập, thống nhất và xây dựng đất nước, Giáo sư Tạ Quang Bửu đã hoàn thành xuất sắc mọi trọng trách được giao, luôn tận tâm, thủy chung, trong sáng. Ông không chỉ đem hết trí tuệ và tài năng của một nhà khoa học lớn để phụng sự Tổ quốc, mà còn để lại cho hậu thế một tấm gương nhân cách mẫu mực.
Theo lời kể của Thiếu tướng Tạ Quang Chính, con trai GS Tạ Quang Bửu, vào ngày cha mình qua đời, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã nói một câu mà Thiếu tướng Chính nhớ mãi: “Cha các cháu là một người dũng cảm. Các cháu phải học tập điều ấy”.
Trong cuốn sách “Sống”, xuất bản tại chiến khu Việt Bắc năm 1948, những ngày đầu kháng chiến chống Pháp, GS Tạ Quang Bửu từng viết:
“Điều cốt yếu không phải là: Sống là gì?
Điều cốt yếu: Làm gì trong lúc sống”.
Câu nói ấy cũng chính là lời tự nhắc nhở, cũng là triết lý sống của một trí thức cách mạng. Và suốt cuộc đời, GS Tạ Quang Bửu đã sống trọn vẹn đúng như điều mình tâm niệm.
Nguồn: https://khoahocdoisong.vn/nhac-truong-khoa-hoc-ky-thuat-trong-chien-tranh-bao-ve-to-quoc-post2149047320.html
![[Ảnh] Bộ Chính trị làm việc với Ban Thường vụ Thành ủy Hà Nội và Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh](https://vphoto.vietnam.vn/thumb/402x226/vietnam/resource/IMAGE/2025/8/21/4f3460337a6045e7847d50d38704355d)
Bình luận (0)