Phát triển văn hóa đọc - xây dựng đô thị tri thức TP.HCM

Trong bối cảnh kinh tế tri thức và chuyển đổi số toàn cầu, năng lực học hỏi, sáng tạo, tiếp cận tri thức đã trở thành “nguồn vốn” quan trọng nhất của các đô thị hiện đại. Với TP.HCM - trung tâm kinh tế, giáo dục, khoa học của Việt Nam - phát triển văn hóa đọc chính là cách đầu tư cho tương lai, cho con người và cho chất lượng tăng trưởng của thành phố.

Trong Báo cáo chính trị trình Đại hội đại biểu Đảng bộ TP.HCM lần thứ I, có nêu mục tiêu xây dựng thành phố trở thành đô thị đa trung tâm, hiện đại, đổi mới sáng tạo, phát triển kinh tế tri thức và huy động hiệu quả mọi nguồn lực để thành phố giữ vững vai trò tiên phong trong kỷ nguyên mới.

Báo cáo nêu rõ: "Chú trọng đào tạo nhân lực văn học nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật truyền thống... Xây dựng Đề án phát triển ngành xuất bản, in, phát hành và thúc đẩy văn hóa đọc".

Trong định hướng chiến lược đó, việc nâng cao văn hóa đọc không chỉ là nhiệm vụ văn hóa - tinh thần mà còn là thành tố cấu thành kinh tế tri thức, bởi lẽ vốn tri thức cá nhân và khả năng tiếp cận, lan tỏa thông tin chính là nguồn lực mềm góp phần tạo nên năng lực sáng tạo, đổi mới và sức cạnh tranh của TP.HCM trong tương lai. Đây là chiến lược căn cơ cho sự phát triển bền vững của một đô thị năng động bậc nhất cả nước.

Từ chính sách đến thực thi khuyến đọc

TP.HCM, với truyền thống hiếu học và tinh thần khai phóng, đã sớm nhận ra vai trò của việc nuôi dưỡng thói quen đọc trong cộng đồng. Trong hơn một thập niên qua, từ các chính sách đến các mô hình thực tiễn, thành phố đã dần hình thành hệ sinh thái đọc đa tầng, kết nối trường học, gia đình, thư viện, nhà xuất bản và không gian công cộng.

Dự án cột mốc trong hành trình phát triển văn hóa đọc của thành phố là Đường sách TP.HCM, khánh thành vào tháng 1/2016. Với vị trí trung tâm, đứng giữa những công trình kiến trúc mang đậm dấu ấn văn hóa - lịch sử của thành phố, Đường sách TP.HCM là mô hình không gian công cộng dành riêng cho xuất bản, đọc, giao lưu và trao đổi về sách đầu tiên và thành công nhất cả nước. Mô hình này đang được thành phố nhân rộng và được nhiều địa phương khác tham khảo, học tập.

Sau 9 năm hoạt động, năm 2024 Đường sách ghi nhận doanh thu 57,3 tỷ đồng, mức tăng hơn 200% so với 26,4 tỷ đồng năm đầu tiên 2016. Với lượng khách ước tính gần 4 triệu lượt, Đường sách trở thành điểm hẹn văn hóa quen thuộc của người dân và du khách, trở thành một trong 50 điểm đến du lịch hấp dẫn nhất năm 2024 của TP.HCM và Đồng bằng sông Cửu Long.

Năm 2017, sau khi Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án Phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030, TP.HCM là một trong những địa phương tiên phong triển khai đồng bộ các kế hoạch cấp thành phố và quận, huyện. Phòng Xuất bản, In và Phát hành (Sở Thông tin và Truyền thông TP.HCM trước khi sáp nhập), và sau này là Phòng Báo chí - Xuất bản (Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM) luôn có chỉ đạo triển khai đa dạng các hoạt động khuyến đọc thiết thực.

Thành phố có hệ thống thư viện công cộng bao gồm Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II cùng hàng chục thư viện trực thuộc cấp quận/huyện (cũ), cấp phường/xã. Bên cạnh đó hàng chục trường đại học trên địa bàn thành phố cũng được khuyến khích đầu tư cơ sở vật chất, xây dựng "ngân hàng sách" phục vụ sinh viên. Thư viện cũng là thành tố bắt buộc của các trường trung học. Một số cơ sở đặc thù cho nhóm người yếu thế, như Thư viện Hương Dương dành cho người khiếm thị, cũng được thành phố tích cực hỗ trợ.

van hoa doc tphcm anh 1 — Hình ảnh tại một thư viện cho học sinh tiểu học tại một trường trên địa bàn TP.HCM.

Mạng lưới thư viện cung cấp hàng vạn đầu sách này góp phần nâng cao khả năng tiếp cận sách cho mọi đối tượng độc giả thuộc nhiều độ tuổi khác nhau. Thành phố đang trong quá trình triển khai đưa 5 triệu cuốn sách vào các thư viện trên địa bàn.

Hàng năm Thành phố đón Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam (21/4) với hàng loạt hoạt động quy mô lớn, bao gồm hội sách kích cầu thị trường, các buổi trò chuyện, giao lưu về sách, qua đó lan tỏa tinh thần đọc đến đa dạng môi trường đời sống, từ trường học, doanh nghiệp đến các khu dân cư... Lễ hội Sách Tết vừa bước qua tuổi 15 cũng trở thành hoạt động thường niên, điểm hẹn văn hóa dịp đầu năm của người dân TP.HCM.

"Đất lành chim đậu", với chính sách cởi mở khuyến khích các đơn vị văn hóa - sáng tạo, TP.HCM cũng là nơi ươm mầm hoặc chắp cánh nhiều doanh nghiệp xuất bản - phát hành, tiêu biểu có thể kể đến Nhà xuất bản Trẻ, Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM, FAHASA, Phương Nam... Hệ sinh thái xuất bản đa dạng với những nhân tố năng động này đã tạo sinh khí và nền tảng để văn hóa đọc được lan rộng.

Đồng thời, thành phố cũng là nơi đề cao tinh thần xã hội hóa hoạt động khuyến đọc. Doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân ngày càng tham gia tích cực hơn vào việc xây dựng tủ sách, tài trợ không gian đọc, khuyến khích học sinh - sinh viên đọc sách. Nhiều câu lạc bộ, diễn đàn, nhóm đọc sách ra đời và để lại dấu ấn như Room to Read, Sách và Hành Động, Sách Doanh nhân...

Những hoạt động này thể hiện nỗ lực kiên trì của thành phố trong việc xem đọc sách là nền tảng của học tập suốt đời, là một phần trong chiến lược phát triển con người - yếu tố then chốt của đô thị sáng tạo.

Với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ và Internet, văn hóa đọc tại TP.HCM cũng đang chuyển mình theo hướng đa nền tảng. Nhiều ứng dụng đọc trực tuyến, thư viện điện tử, audiobook, podcast đã giúp mở rộng phạm vi tiếp cận tri thức. Thành phố đã thử nghiệm mô hình thư viện số, trang bị thiết bị đọc, máy tính bảng, và mạng Wi-Fi miễn phí tại các nhà văn hóa, trường học vùng ven. Điều này thể hiện tầm nhìn của thành phố trong việc bình đẳng hóa cơ hội tiếp cận tri thức, không để “khoảng cách số” trở thành “khoảng cách tri thức”.

Song song, nhiều nhà xuất bản và doanh nghiệp sách cũng đầu tư chuyển đổi số, phát triển sách điện tử, sách nói và các nền tảng chia sẻ tri thức, tạo nên một hệ sinh thái đọc mới phù hợp với nhịp sống đô thị hiện đại.

"Hệ thần kinh" của thành phố tri thức

Nếu hạ tầng giao thông, công nghiệp và công nghệ số là “cơ bắp” của đô thị hiện đại, thì văn hóa đọc chính là hệ thần kinh của thành phố tri thức. Đọc không chỉ là hoạt động cá nhân mà còn là thước đo của năng lực xã hội, phản ánh trình độ dân trí và tầm vóc văn hóa của cộng đồng.

Không thể phủ nhận những thành tựu TP.HCM đã đạt được qua hơn một thập kỷ đẩy mạnh phát triển văn hóa đọc vừa qua, song hệ sinh thái xuất bản và khuyến đọc của thành phố cũng đang đứng trước những thách thức của thời đại mới.

Văn hóa đọc chịu cạnh tranh của văn hóa nghe nhìn, tiêu thụ nội dung nhanh. Xu hướng tiêu dùng chuyển hướng mạnh mẽ sang thương mại điện tử buộc người bán trong mọi ngành hàng phải thay đổi để thích nghi.

Hiện chưa có số liệu thống kê cụ thể về lượng sách đọc trên đầu người trong 5 năm gần đây, TP.HCM dự kiến tiến hành khảo sát diện rộng, từ đó có cơ sở đề ra mục tiêu nâng số lượng sách đọc và tiêu thụ và những hoạt động khuyến đọc mang lại hiệu quả thực chất.

Sau sáp nhập, hệ thống thư viện và trường học được tái quy hoạch, song song cũng cần thực hiện số hóa trên diện rộng. TP.HCM trước sáp nhập vốn có nhiều hoạt động khuyến đọc đa dạng hơn các tỉnh thành phía nam khác, giờ đây mật độ và tần suất của các hoạt động này cần được nhân đều cho khu vực mới sáp nhập (Bình Dương, Bà Rịa - Vũng Tàu cũ).

Cuối tháng 8, Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương giao Đảng ủy Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các cơ quan, cơ sở giáo dục đào tạo rà soát, nghiên cứu triển khai tiết đọc sách thành môn tự chọn bắt buộc trong trường Tiểu học và Trung học cơ sở để hình thành thói quen đọc sách và phát triển văn hóa đọc. Năm học mới 2025-2026, Hà Nội đã tiên phong triển khai thí điểm. Với vị thế thành phố trung tâm phía nam, TP.HCM được kỳ vọng sẽ sớm có phương án thực hiện.

Bên cạnh đó, bài toán đặt ra cho xuất bản thành phố không chỉ là nuôi dưỡng văn hóa đọc trong nội tại, mà đồng thời cần hướng đến trở thành trung tâm xuất bản - sách của khu vực, cùng với xuất bản cả nước hiện diện rõ hơn trên bản đồ thế giới, xứng tầm một đô thị tri thức.

Điểm sáng là các thách thức kể trên đồng thời cũng là cơ hội để xuất bản và khuyến đọc TP.HCM soi chiếu lại chặng đường đã qua, đặt ra những mục tiêu cao và xa hơn, để cùng thành phố và đất nước vươn mình trong kỷ nguyên mới.

Nguồn: https://ttbc-hcm.gov.vn/phat-trien-van-hoa-doc-xay-dung-do-thi-tri-thuc-tp-hcm-1019783.html