Sách hay: Bi hài chuyện người thành thị trong 'Marcovaldo'

Ở VN, nhà văn Italo Calvino được biết đến với những tiểu thuyết mang tính thử nghiệm, hướng đến phá vỡ các khuôn mẫu văn học, chẳng hạn Nếu một đêm đông có người lữ khách, Lâu đài của những số phận giao thoa... Các tác phẩm mang hơi hướng kỳ ảo của ông cũng nổi tiếng không kém, tiêu biểu là bộ ba tiểu thuyết Tổ tiên của chúng ta, gồm Tử tước chẻ đôi, Nam tước trên cây, Hiệp sĩ không hiện hữu. Tinh thần "chơi đùa" với cấu trúc tiểu thuyết, giọng văn mỉa mai thâm sâu, cũng như khả năng tưởng tượng vô biên là đặc trưng của nhà văn người Ý.

Giữa kho tàng những câu chuyện phá cách về hình thức lẫn nội dung, Marcovaldo hay Các mùa trong thành phố lại chọn con đường "tân hiện thực", tập hợp các mẩu truyện ngắn xoay quanh nhân vật Marcovaldo - một người lao động nghèo luôn hướng về thiên nhiên dù sống ở thành thị. Tân hiện thực (neorealism) là trào lưu xuất phát từ điện ảnh Ý, sau này lan sang văn học, với đặc trưng là những câu chuyện về đời sống tầng lớp lao động nhằm khắc họa những khó khăn của nước Ý thời kỳ hậu chiến.

Vốn không thích đi theo lối mòn, tác giả thử nghiệm "kiểu truyện ngụ ngôn hiện đại, lệch qua hài hước - u sầu bên lề tân hiện thực", khiến những câu chuyện hiện thực cuộc sống không mang vẻ bi kịch kể khổ mà lại có màu sắc hài hước rất… Italo Calvino. Chính vì thế, Marcovaldo hay Các mùa trong thành phố sẽ là tác phẩm phù hợp cho những ai mới bắt đầu bước vào thế giới truyện kể của nhà văn người Ý.

Khát khao hòa nhập thiên nhiên

Trong tác phẩm, Italo Calvino khéo léo châm biếm những căn bệnh, thói tật, những mơ ước có phần ngô nghê của người thành thị. Một trong số đó chính là niềm mong mỏi được "bỏ phố về quê", trở về thiên nhiên hoang sơ, chưa bị ô nhiễm.

Nhân vật chính Marcovaldo tuy nhà nghèo, đông con nhưng luôn muốn vươn lên khỏi cuộc sống tẻ nhạt bằng cách tìm kiếm vẻ đẹp thiên nhiên xung quanh. Ông thích thú khi phát hiện ra những cây nấm mọc ven đường. Ông đưa con ra vùng ngoại ô để tận hưởng không khí trong lành. Ông khám phá vùng nông thôn và phát hiện ra một hồ nước bí ẩn đầy ắp cá.

Thoạt nhìn, những niềm vui này rất chính đáng và thơ mộng, nhưng hóa ra "thiên nhiên" mà Marcovaldo tìm thấy lại khác rất xa trí tưởng tượng: ăn nấm độc khiến cả gia đình Marcovaldo trúng thực, những cánh đồng thơ mộng ở rìa thị trấn thực chất nằm trong khuôn viên của một viện điều dưỡng, còn chất thải từ một nhà máy ở thượng nguồn đã khiến cá trong hồ nước bị nhiễm độc.

Qua mỗi câu chuyện, Italo Calvino đảo ngược quan niệm cho rằng thiên nhiên có khả năng "chữa lành" những căn bệnh của cuộc sống hiện đại, khai thác sự thiếu hiểu biết của nhân vật chính để tạo nên những tình huống dở khóc dở cười. Trong Nghỉ mát trên băng ghế, Marcovaldo quyết định ngủ ngoài trời ở công viên để tận hưởng không khí đêm, nhưng lại bị vô vàn âm thanh của con người, tín hiệu giao thông, xe gom rác… làm phiền. Còn trong Một thứ Bảy đầy nắng, cát và giấc ngủ, Marcovaldo được bác sĩ khuyên nên ngâm mình trong cát để chữa bệnh thấp khớp, nhưng thứ duy nhất ông tìm thấy là… cát trên sà lan neo ven sông.

Italo Calvino nhận định rằng "tình yêu dành cho thiên nhiên của Marcovaldo là thứ tình yêu chỉ có thể nảy sinh ở một người thành phố", là tình cảm có phần lý tưởng hóa, tô hồng thiên nhiên xuất phát từ ước mơ thoát ly khỏi thực tại bê tông cốt thép, mong muốn tìm đến "thiên đường đã mất", dù thiên đường ấy chỉ là ảo tưởng.

Mặt trái của xã hội công nghiệp

Bên cạnh những chuyến phiêu lưu tìm đến thiên nhiên bất thành, một chủ đề khác cũng được gợi lên xuyên suốt tác phẩm là mặt trái của xã hội tiêu dùng và nền văn minh công nghiệp thông qua những ẩn ý về tác động của cuộc sống thành thị hiện đại lên tâm lý con người, được Calvino gợi ra một cách tinh tế nhưng vẫn đậm chất mỉa mai.

Chủ nghĩa tiêu dùng cực đoan được tác giả khai thác vừa hài hước vừa đáng sợ trong truyện ngắn Marcovaldo trong siêu thị, gia đình Marcovaldo ban đầu định lượn lờ siêu thị xem hàng hóa chứ không định mua, nhưng rồi họ lạc vào mê cung tiêu thụ và không thể ngăn bản thân bỏ đồ vào giỏ hàng.

Về nạn thực phẩm giả, ông viết: "Không ngày nào mà trên vài trang báo không nói đến phát hiện đáng sợ về việc mua sắm trên thị trường: pho mát làm từ nhựa, bơ làm từ nến mỡ, hàm lượng thạch tín từ thuốc diệt côn trùng trong trái cây và rau củ còn lớn hơn hàm lượng các vitamin...". Mong muốn kiếm cho gia đình "những thực phẩm chưa qua bàn tay xảo quyệt của những kẻ đầu cơ", Marcovaldo xách cần đi câu cá và nhận ra ngay cả cá cũng bị nhiễm hóa chất.

Thế nhưng, mối quan hệ giữa người thành thị và quá trình đô thị hóa không chỉ đơn giản là trắng - đen, tốt - xấu, bởi tác giả cũng chỉ ra rằng cuộc sống hiện đại mang đến cho gia đình Marcovaldo những tiện nghi mới: Marcovaldo có thêm việc làm, thoải mái lái xe đi dạo sau giờ làm việc, gia đình ông chuyển từ phòng tầng hầm lên phòng áp mái, được tiếp cận với các thú vui giải trí mới.

Do đó, dụng ý của tác giả không phải là phê phán mù quáng, cho rằng nông thôn - thiên nhiên luôn tốt hơn thành phố, mà thay vào đó, khuyến khích người đọc có cái nhìn rộng hơn về toàn cảnh, cũng như nhân vật Marcovaldo dù trải qua nhiều phen thất bại nhưng không hề nản lòng mà vẫn tiếp tục hành trình theo đuổi cái đẹp, tìm kiếm những niềm vui trong cuộc sống.

Đã hơn nửa thế kỷ trôi qua kể từ khi Marcovaldo hay Các mùa trong thành phố ra đời, nhưng những câu chuyện trong tập truyện ngắn này không hề lỗi thời. Ngược lại, chúng càng chứng minh sức hút và tầm nhìn vượt thời gian của tác giả. Nhịp sống hối hả của các đô thị hiện đại càng khiến những quan sát và suy tư của Italo Calvino thêm phần thấm thía và độc giả ngày nay càng dễ đồng cảm với khát vọng thoát ly của một thị dân như Marcovaldo.