Gạo nếp Tài – Dẻo thơm từ nguồn cội

Nếp Tài là giống lúa truyền thống của đồng bào dân tộc Dao Quế Lâm ở xã Thượng Minh, tỉnh Thái Nguyên. Trước đây, giống lúa này được người dân canh tác nhỏ lẻ, chủ yếu phục vụ nhu cầu của gia đình. Đến nay, sản phẩm đã được công nhận và xếp hạng OCOP 4 sao, mở ra hướng phát triển kinh tế cho đồng bào các dân tộc thiểu số ở một số xã phía Bắc của tỉnh.

Sản phẩm gạo nếp Tài của Hợp tác xã Yến Dương đạt OCOP 4 sao.

Từ xa xưa, gạo nếp Tài được người dân Phiêng Phàng nâng niu, gìn giữ như một sản vật đặc hữu của quê hương. Hạt nếp Tài không chỉ góp mặt trong những mâm cơm, lễ hội, phong tục tập quán, mà còn chứa đựng hương vị, bản sắc văn hóa và tính cách của đồng bào. Nếp Tài được kết tinh từ mồ hôi lao động, niềm tự hào hun đúc qua nhiều thế hệ, trở thành nét đẹp văn hóa bền vững nơi núi rừng Thượng Minh.

Bà Triệu Thị Quan (86 tuổi) chia sẻ: Giống lúa nếp Tài không biết có từ bao giờ, từ nhỏ bà đã thấy người dân trong bản trồng, chủ yếu để ăn. Rồi đến khi trồng theo hướng hữu cơ, bà con bắt đầu mở rộng diện tích, ứng dụng kỹ thuật vào sản xuất, nâng cao năng suất, chất lượng.

Tên gọi “nếp Tài” theo tiếng địa phương có nghĩa là nếp “tự về”. Trước đây diện tích chỉ khoảng 2ha, năng suất thấp, sâu bệnh hại nhiều. Từ năm 2018, nhận thấy tiềm năng của giống lúa nếp Tài, Hợp tác xã (HTX) Yến Dương đã lên bản bàn với bà con trồng lúa nếp Tài hữu cơ, từ đây HTX đã góp phần đưa giống lúa nếp này lên tầm cao mới.

Theo người dân, trồng lúa hữu cơ cho hiệu quả cao gấp 2 lần, trước chỉ đủ ăn, giờ nếp Tài từng bước trở thành hàng hóa. Đến năm 2024, diện tích tăng khoảng 25ha, năng suất trung bình đạt 4,2 tấn/ha, sản lượng trên 105 tấn.

Năm nay, HTX Yến Dương mở rộng liên kết với người dân ở các xã Thượng Minh, Chợ Rã và một số địa phương ở phía Bắc của tỉnh, diện tích gần 30ha. Bà Triệu Thị Phương, Trưởng thôn Phiêng Phàng, xã Thượng Minh, cho biết: Tôi và các hộ dân trong thôn canh tác theo kỹ thuật được hướng dẫn, HTX bao tiêu toàn bộ đầu ra sản phẩm nên rất an tâm sản xuất.

Giống lúa này được bà con trồng tại các thửa ruộng bậc thang cao, nhỏ và phụ thuộc vào nguồn nước tự nhiên nên thường gieo cấy muộn (từ 7-20/6). Mật độ cấy trung bình 20-25 khóm/m2. Khoảng 95% hộ dân vẫn sử dụng phương pháp thu hoạch hái bông truyền thống. Sau khi thu hoạch, người dân giữ lại 20-45% để sử dụng cho gia đình, lượng còn lại bán ra thị trường.

Chị Ma Thị Ninh, Giám đốc Hợp tác xã Yến Dương, giới thiệu với du khách về lúa nếp Tài.

Nhằm bảo tồn và phát triển giống lúa này, địa phương đã triển khai nhiều đề tài, dự án, các chương trình hỗ trợ như: Giai đoạn 2021-2024, Sở Khoa học và Công nghệ Bắc Kạn phối hợp với Viện Khoa học kỹ thuật nông, lâm nghiệp miền núi phía Bắc tổ chức thực hiện Đề tài "Phục tráng và phát triển một số giống lúa nếp đặc sản, có giá trị cao tại tỉnh Bắc Kạn". Kết quả đã sản xuất được 160kg hạt giống đạt cấp siêu nguyên chủng. Đồng thời hoàn thiện quy trình canh tác và bảo quản. Đây chính là nền tảng để địa phương mở rộng sản xuất theo hướng hàng hóa.

Một bước ngoặt nữa là sản phẩm gạo nếp Tài được công nhận đạt tiêu chuẩn OCOP 3 sao cấp tỉnh (năm 2019). Năm 2023, sản phẩm được chứng nhận OCOP 4 sao. Gạo nếp Tài cũng đã được cấp Giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu tập thể và xây dựng mã QR code. Ngoài ra, sản phẩm gạo nếp Tài đã được chứng nhận Hữu cơ tiêu chuẩn quốc gia về nông nghiệp hữu cơ (TCVN); tiêu chuẩn Nông nghiệp Nhật Bản cho Trồng trọt Hữu cơ (JAS); chứng nhân hữu cơ (PGS). Đây là những lợi thế vượt trội để sản phẩm tiếp cận với thị trường đòi hỏi cao về chất lượng và xuất xứ.

Hiện nay, sản phẩm Nếp Tài được HTX Yến Dương bao tiêu toàn bộ sản lượng, giá thu mua và giá bán tăng từ 10-15% so với trước đây. Gạo nếp Tài đang được phân phối tại tỉnh Thái Nguyên và các tỉnh Bắc Ninh, Hà Nội, Hải Phòng, Tuyên Quang, thành phố Hồ Chí Minh, Nghệ An,… và một số hệ thống siêu thị, chuỗi cửa hàng, thực phẩm sạch trong nước.

Chị Ma Thị Ninh, Giám đốc HTX Yến Dương, cho biết: Việc xây dựng vùng nguyên liệu đạt tiêu chuẩn là điều chúng tôi chú trọng. Hiện nay HTX đang liên kết với hơn 200 hộ dân. Đơn vị sẽ tiếp tục liên kết và hướng dẫn bà con quy trình canh tác, ứng dụng khoa học - công nghệ vào sản xuất nhằm đưa ra thị trường sản phẩm đạt chất lượng cao.

Không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế, gạo nếp Tài còn là cầu nối gìn giữ bản sắc văn hóa. Hạt gạo nếp Tài khi nấu chín trở nên dẻo, mềm, thơm đặc trưng, được bà con sử dụng trong nhiều món ăn truyền thống như bánh chưng, bánh giầy, bánh trời, xôi... Những món bánh dân dã ấy từ bao đời vẫn hiện diện trong lễ hội, mâm cỗ ngày Tết, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần của đồng bào Dao Thượng Minh.

Cánh đồng lúa nếp Tài thôn Phiêng Phàng nhìn từ trên cao.

Ông Trung Ngọc Mẫn, Chủ tịch UBND xã Thượng Minh, cho biết: UBND xã đã và đang quy hoạch vùng sản xuất khoảng 50ha tại các thôn vùng cao để phấn đấu đạt sản lượng 200 tấn thóc/năm. Đồng thời báo cáo, đề xuất với tỉnh xem xét cho thực hiện lập hồ sơ cấp chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm “Nếp Tài Thượng Minh” nhằm khẳng định thương hiệu và nâng cao giá trị hàng hóa.

Từ một giống lúa chỉ phục vụ gia đình, nếp Tài nay đã trở thành sản phẩm OCOP 4 sao, được bảo hộ nhãn hiệu và định vị trên thị trường. Hành trình này cho thấy khi địa phương biết kết hợp khoa học - công nghệ, chính sách hỗ trợ cùng sự đồng lòng của nông dân, HTX thì những hạt gạo đặc trưng của một vùng quê hoàn toàn có thể bước vào chuỗi giá trị hàng hóa.

Trong những năm tới, xã Thượng Minh tiếp tục mở rộng diện tích, chuẩn hóa quy trình và kết nối chặt chẽ với các doanh nghiệp phân phối đưa gạo nếp Tài vươn xa, trở thành “hạt ngọc” đại diện cho nông sản vùng Việt Bắc.

Nguồn: https://baothainguyen.vn/kinh-te/202508/gao-nep-tai-deo-thomtu-nguon-coi-adc2c02/