Trần Văn Giàu - hành trình từ nhà cách mạng đến sự nghiệp nghiên cứu khoa học: Nhà cách mạng lẫy lừng (Bài 1)

Lịch sử cách mạng Việt Nam buổi đầu lập quốc luôn có những câu chuyện thú vị, các nhà khoa học, trí thức từ bỏ cuộc sống giàu sang, phú quý để đi làm cách mạng, theo cách mạng như Phan Anh, Tạ Quang Bửu, Vũ Đình Hòe, Trần Đại Nghĩa,... Ngược lại, các nhà cách mạng lẫy lừng, có thể bằng lý do này hay lý do khác rẽ ngoặt sang con đường khoa học và trở thành những nhà khoa học lớn như Trần Huy Liệu, Trần Văn Giàu,... Trong số những nhân vật đặc biệt này, có lẽ Trần Văn Giàu là đặc biệt hơn cả bởi ông từng đảm nhận những chức vụ quan trọng nhưng khi chuyển hướng lại đạt nhiều thành công trong sự nghiệp khoa học.

Báo Long An•26/08/2025

Bài 1: Nhà cách mạng lẫy lừng

Giáo sư, nhà cách mạng Trần Văn Giàu

Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân, Anh hùng Lao động Trần Văn Giàu sinh ngày 11/9/1911, tại xã An Lục Long, huyện Châu Thành, tỉnh Tân An (nay là xã An Lục Long, tỉnh Tây Ninh). Năm 17 tuổi, ông lên đường sang Pháp học theo ước mong của gia đình với mục tiêu trước khi đi là lấy được hai tấm bằng Tiến sĩ Luật và Tiến sĩ Văn chương, rồi về nước mở văn phòng luật sư và viết báo đấu tranh cho công lý.

Ông gia nhập Đảng Cộng sản Pháp từ năm 1929 khi mới 18 tuổi, lúc là sinh viên trên đất Pháp và là một trong những Đảng viên Cộng sản lớp đầu tiên năm 1930.

Ông từng đảm nhiệm các chức vụ: Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ, Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ. Hơn 80 năm hoạt động cách mạng, ông có nhiều đóng góp đối với sự nghiệp cách mạng của Đảng, dân tộc; được Đảng, Nhà nước tặng thưởng Huân chương Hồ Chí Minh, Giải thưởng Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập hạng Nhất, Anh hùng Lao động, Huy hiệu 80 năm tuổi Đảng và nhiều huân, huy chương cao quý khác.

Năm 1930, cuộc khởi nghĩa Yên Bái ở trong nước bị thực dân Pháp dìm trong biển máu. Không chỉ xử tử 13 nhà cách mạng cầm đầu, thực dân Pháp còn ra tay bắt bớ, khủng bố khắp mọi nơi. Khi ấy, là một sinh viên đang học ở Toulouse (Pháp), Trần Văn Giàu không thể ngồi yên, ông lên Paris tham gia biểu tình phản đối trước dinh Tổng thống Pháp và bị bắt giam, trục xuất về nước với tội danh "phần tử nguy hiểm đối với chế độ" vào tháng 6/1930.

Trần Văn Giàu lúc tham gia biểu tình tại Paris (năm 1930) và bị Pháp trục xuất về nước

Cuối năm 1930, Trần Văn Giàu bí mật gia nhập Đảng Cộng sản Đông Dương và chỉ một năm sau, ông được Đảng cử học Trường Đại học Phương Đông ở Liên Xô, nơi đào tạo cán bộ cho các dân tộc thuộc địa. Tốt nghiệp Đại học Phương Đông với luận văn "Vấn đề ruộng đất ở Đông Dương"; về nước, ông phụ trách công tác đào tạo cán bộ cho Đảng.

Theo bản khai của Trần Văn Giàu với tên Hồ Nam, ông bị bắt ngày 19/4/1935 ở phố Verdun (sau là đường Lê Văn Duyệt, sau nữa là một phần đường Võ Thị Sáu hiện nay - NV) khi đang viết tài liệu tuyên truyền Ngày Quốc tế Lao động 1/5. Sau đó, ông bị kết án 10 năm tù và bị đày ải, giam cầm trong những nhà giam khét tiếng nhất.

Trong tù, ông biến nhà tù thành trường học cách mạng để tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản. Những cai tù người Pháp đã kính nể gọi ông là “giáo sư đỏ”. Rất nhiều những tù nhân tham gia lớp học đặc biệt này sau trở thành những nhà cách mạng nổi tiếng như Tôn Đức Thắng, Phạm Văn Đồng, Lê Đức Thọ,...

Năm 1941, Trần Văn Giàu cùng các đồng chí vượt ngục Tà Lài để tham gia chỉ đạo phong trào bị tổn thất lớn sau Khởi nghĩa Nam Kỳ. Năm 1943, ông được bầu là Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ. Trong những ngày khẩn trương với không khí sôi sục chuẩn bị giành chính quyền ở Sài Gòn, ở Nam Bộ, Trần Văn Giàu trở thành vị “nhạc trưởng” đầy tài năng và bản lĩnh.

Ngày 19/8/1945, Cách mạng Tháng Tám thành công ở Hà Nội. Lúc này, ở miền Nam, chớp thời cơ, trên cương vị là Bí thư Xứ ủy, Trần Văn Giàu triệu tập Hội nghị Xứ ủy mở rộng để bàn cuộc khởi nghĩa. Hội nghị quyết định chọn tỉnh Tân An (quê hương ông) thí điểm giành chính quyền để rút kinh nghiệm phát động trên toàn Nam Bộ và bầu ông làm Chủ tịch Ủy ban khởi nghĩa.

Ông chọn chính quê hương mình - Tân An - làm nơi phát động cuộc giành chính quyền ở Nam Bộ. Ngày 25/8/1945 đã đi vào lịch sử vì đó là ngày Nhân dân Sài Gòn và gần như các tỉnh Nam Bộ đã giành được chính quyền sau hơn 80 năm đô hộ của thực dân, phát xít. Người “nhạc trưởng” đầy uy tín và tài năng đã được cử giữ chức vụ cao nhất về chính quyền ở Nam Bộ: Chủ tịch Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ.

Ngày 2/9/1945, cùng với nửa triệu đồng bào ở Thủ đô Hà Nội, hàng triệu đồng bào Nam Bộ đã tập trung tại một cuộc mít-tinh lớn ở Sài Gòn (nay là Công viên Tao Đàn) để nghe tiếp âm bản Tuyên ngôn Độc lập do Chủ tịch Chính phủ lâm thời Hồ Chí Minh đọc từ Hà Nội. Bởi nhiều nguyên nhân khác nhau nên đồng bào Nam Bộ đã không nghe được lời Bác Hồ. Được sự phân công của Ban Tổ chức, Trần Văn Giàu ứng khẩu bài diễn văn.

Theo Tiến sĩ Sử học Phan Văn Hoàng, mở đầu, Trần Văn Giàu tuyên bố một đổi thay lớn trong lịch sử nước nhà sau Cách mạng Tháng Tám: “Việt Nam từ một xứ thuộc địa đã trở thành một nước độc lập. Việt Nam từ một đế chế đã trở thành một nước cộng hòa. Việt Nam đương tiến bước trên đường sống”. Song, cuộc hồi sinh của dân tộc đang bị kẻ thù đe dọa: “Kẻ địch toan tính một cuộc âm mưu gác lại ách nô lệ trên cổ 25 triệu đồng bào... Chúng tôi đã nắm được bằng cớ chắc chắn là họ toan dùng võ lực thình lình lật đổ chính phủ dân chủ cộng hòa để đặt lại một quan toàn quyền như thuở trước”. Ông cũng khuyên đồng bào hãy đề cao cảnh giác: “Mừng thắng lợi, nhưng đồng bào chớ say sưa vì thắng lợi. Bởi vì Việt Nam yêu quý của chúng ta đương gặp một tình cảnh nguy nan. Không khéo lo, nước ta dân ta có thể bị tròng lại ách nô lệ”. Trần Văn Giàu hỏi những người dự lễ: “Đồng bào ở đây có ai thừa nhận một quan toàn quyền cai trị xứ ta không? Có ai chịu bó tay để cho chế độ thực dân - ra mặt hay giấu mặt - trở lại không?”.

Sau mỗi câu hỏi của ông, cả triệu người đồng thanh đáp lại: "Không! Không! Không!" vang dội một góc trời... Kết thúc bài diễn văn là lời kêu gọi: "Quốc dân hãy sẵn sàng chiến đấu!... Đứng lên! Ngày độc lập bắt đầu từ nay! Tiến tới, vì độc lập, vì tự do, tiến tới mãi! Không một thành lũy nào ngăn nổi chí của muôn dân trên đường giải phóng!".

Ngày 23/9/1945, thực dân Pháp núp bóng quân Anh nổ súng quay trở lại xâm lược nước ta một lần nữa; Trần Văn Giàu lại trở thành người đứng mũi chịu sào với trọng trách Chủ tịch Ủy ban kháng chiến Nam Bộ. Tại Sài Gòn, sáng 23/9/1945, ông đã phát lời kêu gọi Nam Bộ kháng chiến nổi tiếng như một bài hịch:

Đồng bào Nam Bộ, Nhân dân thành phố Sài Gòn,

Anh em công nhân, thanh niên, tự vệ, dân quân, binh sĩ!

Đêm qua thực dân Pháp đánh chiếm trụ sở chính quyền ta ở trung tâm Sài Gòn. Như vậy là Pháp bắt đầu xâm chiếm nước ta một lần nữa.

Ngày 2 tháng 9, đồng bào đã thề quyết hy sinh đến giọt máu cuối cùng để bảo vệ độc lập của Tổ quốc.

Độc lập hay là chết!

Hôm nay

Ủy ban kháng chiến kêu gọi

Tất cả đồng bào, già, trẻ, trai, gái hãy cầm võ khí xông lên đánh đuổi quân xâm lược.

Ai không có phận sự do Ủy ban kháng chiến giao phó, thì hãy lập tức ra khỏi thành phố. Những người còn ở lại thì:

- Không làm việc, không đi lính cho Pháp.

- Không đưa đường, không báo tin, không bán lương thực cho Pháp.

Hãy tìm thực dân Pháp mà diệt. Hãy đốt sạch, phá sạch các cơ sở, xe cộ, tàu bè, kho tàng, nhà máy của Pháp.