“Bản đồ” di sản số bài chòi

Các chiếu hô hát bài chòi ở phố. Ảnh: Minh Đức.

Đây là hoạt động hiện thực hóa Nghị quyết 08/2024/NQ-HĐND của HĐND tỉnh Quảng Nam (trước đây) về Quy định nội dung, mức hỗ trợ bảo tồn, phát huy giá trị Di sản văn hóa phi vật thể nghệ thuật bài chòi trên địa bàn tỉnh này năm 2025.

Sau sáp nhập, thành phố Đà Nẵng tiếp tục đồng ý thực hiện các mục tiêu cụ thể của nghị quyết, trong đó có nội dung hỗ trợ việc sưu tầm hiện vật, đạo cụ, nhạc cụ, trang phục, đầu tư thiết bị số hóa và duy trì hoạt động các câu lạc bộ bài chòi.

Kho dữ liệu bài chòi

Năm 2018, khi UNESCO công nhận bài chòi là di sản văn hóa phi vật thể của thế giới, đã bắt đầu có những hoạt động bảo tồn nghiêm túc từ phía chính quyền. Nhưng để có được danh xưng di sản dành cho loại hình nghệ thuật dân ca kết hợp hát, đối đáp, diễn xướng dân gian, thì bài chòi phải xuất phát từ việc gắn bó với đời sống làng xã, lễ hội, sinh hoạt cộng đồng.

Nhà nghiên cứu âm nhạc Đặng Hoành Loan - người có rất nhiều kỷ niệm cùng hành trình thực hiện hồ sơ di sản cho nghệ thuật bài chòi (vừa qua đời hồi tháng 6 này) - có rất nhiều trăn trở cho tương lai mai này của một bộ môn truyền thống.

Ông cho rằng, cùng với các nhà nghiên cứu có những công trình tâm huyết về bảo tồn và tìm cách phát triển vốn cổ của bài chòi, thì việc lớp trẻ ngày nay dùng những kỹ thuật tân tiến, công nghệ và các nền tảng để đưa giá trị âm nhạc truyền thống tiếp cận với các khán giả trẻ, cũng là điều cần làm.

Thế nhưng, áp lực mai một giá trị di sản bài chòi vẫn đang hiện hữu. Lượng khán giả của những vở diễn ca kịch bài chòi ngày càng ít, trong khi với các chiếu hô bài chòi, lớp nghệ nhân đang từng ngày già đi, tư liệu bị thất lạc. Chưa kể, chuyện cạnh tranh với “văn hóa số” cùng các loại hình nghệ thuật biểu diễn hiện đại, đặt việc bảo tồn bài chòi trước nhiều thách thức.

Diễn viên Đoàn Ca kịch Quảng Nam (cũ) truyền dạy và hô hát bài chòi tại Trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi, phường Bàn Thạch, thành phố Đà Nẵng. Ảnh: Đoàn Ca kịch Quảng Nam

Và việc chuyển dữ liệu bài chòi vào môi trường số là một lựa chọn tất yếu. Từ lưu trữ hình ảnh, âm thanh, lời hát, kho dữ liệu số bài chòi còn mở đường cho việc lan tỏa qua website, ứng dụng, thư viện số, bảo tàng ảo... giúp công chúng khắp nơi tiếp cận nghệ thuật này một cách thuận tiện.

Năm 2024, tỉnh Khánh Hòa là địa phương đầu tiên khu vực Trung Trung Bộ ứng dụng phần mềm quản lý, khai thác dữ liệu nghệ thuật bài chòi. Đây là phần mềm được các nhà nghiên cứu văn hóa đánh giá là phần mềm chuyên biệt của ngân hàng dữ liệu di sản văn hóa.

Theo Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch Khánh Hòa, cơ sở dữ liệu bài chòi là yếu tố quan trọng nhất của phần mềm nhằm phục vụ công tác quản lý nhà nước về bảo tồn nghệ thuật bài chòi dân gian một cách hiệu quả, kịp thời, chính xác...

Ban đầu, phần mềm đã số hóa và tích hợp các phiếu hồ sơ phỏng vấn nghệ nhân và lập hồ sơ khoa học sưu tầm tư liệu, tài liệu nghệ thuật bài chòi ở các địa phương của tỉnh Khánh Hòa cũng như đưa tuồng tích, bài viết nghiên cứu, bộ nhạc cụ lên trang quản lý cơ sở dữ liệu.

Bắt tay sưu tầm dữ liệu

Cuối tháng 9, Bảo tàng Quảng Nam bắt tay triển khai kế hoạch thực hiện nghiên cứu, kiểm kê, sưu tầm, số hóa di sản văn hóa nghệ thuật bài chòi.

Nghệ thuật diễn xướng bài chòi là sản phẩm du lịch độc đáo của Hội An. Ảnh: ĐỖ HUẤN

Ông Trần Văn Đức - Phó Giám đốc Bảo tàng Quảng Nam (nay là Bảo tàng Đà Nẵng) cho biết, đây là hoạt động góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của địa phương, đồng thời đáp ứng yêu cầu xây dựng cơ sở dữ liệu khoa học phục vụ công tác nghiên cứu, truyền dạy trong cộng đồng; lưu giữ lâu dài và phổ biến trên nền tảng số.

Mục tiêu cốt lõi của dự án là xây dựng cơ sở dữ liệu toàn diện về nghệ thuật bài chòi, bao gồm cả tài liệu vật thể và phi vật thể, qua đó tạo nền tảng vững chắc cho công tác bảo tồn và phát huy di sản trong kỷ nguyên số.

Bắt đầu từ ngày 24/9 đến tháng 12/2025, nhóm nghiên cứu của Bảo tàng Đà Nẵng phối hợp các đơn vị triển khai thu thập lịch sử hình thành, quá trình phát triển của bài chòi. Cạnh đó, lập danh sách nghệ nhân, câu lạc bộ, đội nhóm còn giữ nghề cũng như tiến hành khảo sát cộng đồng, phỏng vấn người thực hành để ghi lại kỹ thuật, bài bản, cách thức biểu diễn, không gian văn hóa của bài chòi.

TS. Hà Thị Sương - người trực tiếp tham gia đoàn khảo sát, kiểm kê cho biết, các hoạt động này nhằm đánh giá hiện trạng, xác định nguy cơ mai một cũng như có hướng để đề xuất giải pháp bảo tồn, truyền dạy, giới thiệu trước công chúng. Trong đó, tương lai sẽ hướng đến xây dựng phần mềm quản lý, khai thác dữ liệu bài chòi; hình thành kho tư liệu về di sản bài chòi xứ Quảng để phục vụ lưu trữ, nghiên cứu, trưng bày.

Cộng đồng di sản bao gồm nghệ nhân cao tuổi đến người trẻ đang thực hành di sản, kể cả học sinh, đều là chủ thể của các hoạt động kiểm kê lần này.

Nghệ nhân bài chòi Dương Quý (Hội An) chia sẻ, hiện tại, điều ông đau đáu nhất đó là việc đào tạo, trao truyền cho lớp kế tục, kế cận hiểu và yêu sâu sắc bộ môn nghệ thuật này.

Bài chòi ở Hội An là di sản thế giới và cũng là một phần của di sản Hội An, do vậy, các nỗ lực bảo tồn không chỉ dừng ở hiện tại.

Ông Quý nói, nếu thực hiện bài bản số hóa di sản bài chòi sẽ giúp “kết nối” để bài chòi xuất hiện trong mô hình du lịch, trải nghiệm văn hóa, ứng dụng di động, chương trình giáo dục.

Hội An từ nhiều năm nay có rất nhiều cách thức lưu giữ và phát huy bài chòi, từ việc đưa bài chòi lên sân khấu, các chiếu hô hát bài chòi trên phố hay đưa bài chòi vào trường học.

Việc hướng đến “mở rộng sân khấu số”, kết nối vùng miền, tạo mạng lưới trao đổi, biểu diễn ảo - thực - trực tuyến là điều sẽ cần đến trong thế giới số tương lai.

Nguồn:https://baodanang.vn/ban-do-di-san-so-bai-choi-3306119.html