Đề thi tốt nghiệp THPT khó “vượt chuẩn”, ai thiệt trong cuộc đua đại học?

(Dân trí) - Đề thi toán, tiếng Anh tại Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đặt ra câu hỏi lớn: Phải chăng đề thi đã vượt quá yêu cầu của chương trình phổ thông và điều đó gây bất lợi cho những thí sinh chỉ học trong SGK?

Lời toà soạn:

Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đánh dấu một cột mốc quan trọng trong việc triển khai chương trình giáo dục phổ thông 2018. Có 3 mục đích mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đặt ra với kỳ thi này, đó là: Đánh giá kết quả học tập của người học theo mục tiêu và chuẩn cần đạt của chương trình mới; lấy kết quả thi để xét công nhận tốt nghiệp THPT và làm một trong các cơ sở để đánh giá chất lượng dạy, học của các cơ sở giáo dục phổ thông và công tác chỉ đạo của các cơ quan quản lý giáo dục; cung cấp dữ liệu đủ độ tin cậy cho các cơ sở giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp sử dụng trong tuyển sinh theo tinh thần tự chủ.

Trên cơ sở đó, Bộ đã có những đổi mới mạnh mẽ và quyết liệt trong cả kỳ thi lẫn quy chế tuyển sinh đại học nhằm hướng đến việc học thật, thi thật, giảm áp lực thi cử, thúc đẩy quá trình dạy và học theo năng lực và sở thích của từng cá nhân, đồng thời đảm bảo công bằng và minh bạch.

Thế nhưng, khi những chính sách đầy tham vọng này được đưa vào thực tiễn, hàng loạt thách thức đã nảy sinh.

Từ đề thi tiếng Anh có độ khó vượt chuẩn, ma trận đề thi các môn thiếu sự đồng đều, chênh lệch điểm số giữa các tổ hợp, đến quy định quy đổi điểm tương đương phức tạp… Tất cả vô tình tạo ra những “đặc quyền” cho một nhóm thí sinh và nới rộng khoảng cách với thí sinh ở vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa.

Với tuyến bài “Kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học 2025: Mê cung đổi mới và nỗi trăn trở công bằng”, chúng tôi không chỉ nhìn lại những vấn đề đã xảy ra mà còn đào sâu tìm kiếm nguyên nhân cốt lõi, từ đó đề xuất những giải pháp, đưa ra kiến nghị thiết thực để kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học năm 2026 và những năm tiếp theo thực sự là một cuộc thi công bằng, minh bạch với mỗi người học, mỗi cơ sở đào tạo, đồng thời tác động tích cực tới đổi mới dạy và học ở bậc phổ thông.

Nước mắt nam sinh sau giờ thi môn toán tốt nghiệp THPT

Chiều ngày 26/6, những thí sinh đầu tiên tại điểm thi Trường THCS Chu Văn An, Hà Nội, rời cổng trường sau bài thi môn toán tốt nghiệp THPT. Một nam sinh bật khóc ngay khi nhìn thấy người thân đứng chờ.

“Đề khó hơn những gì em tưởng tượng, khó hơn hẳn đề minh hoạ mà Bộ GD&ĐT công bố”, M., học sinh lớp 12 chuyên Lý của Trường THPT chuyên Chu Văn An bày tỏ với gương mặt bần thần và thất vọng. Có lẽ, việc không chạm tay được vào điểm 9 môn toán là điều khó chấp nhận với một học sinh chuyên như M.

Phản ứng tương tự lặp lại vào sáng hôm sau với môn tiếng Anh, khi nhiều học sinh, giáo viên nhận định đề thi có độ khó vượt chuẩn B1 trong chương trình giáo dục phổ thông, thậm chí bài đọc chạm tới trình độ B2, C1.

Chiều tối 27/6, Bộ GD&ĐT họp báo kết thúc kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025. Tại sự kiện này, phóng viên Dân trí phản ánh về độ khó của đề toán và đề tiếng Anh, trong đó đề thi tiếng Anh được nhiều giáo viên nhận định “khó tương đương đề IELTS”. 

Hồi đáp các ý kiến phản ánh đề của báo giới, GS Nguyễn Ngọc Hà - Phó Cục trưởng Cục Quản lý chất lượng - khẳng định Bộ đã tổ chức thử nghiệm đề thi trên diện rộng ở cả ba miền để đánh giá khả năng của học sinh nhằm điều chỉnh độ khó trong công tác làm đề. 

“Khi làm đề, hội đồng xem xét kỹ lưỡng các số liệu trong quá trình thử nghiệm. Độ khó của đề dựa trên kết quả thực tế đó, đồng thời bám sát đề tham khảo", ông Nguyễn Ngọc Hà nói.

Thí sinh thi tốt nghiệp THPT 2025 tại Hà Nội (Ảnh: Hải Long).

Ngày 15/7, Bộ GD&ĐT công bố phổ điểm thi tốt nghiệp THPT. Phổ điểm của cả môn toán và tiếng Anh đều có hình dáng đẹp, như GS Nguyễn Đình Đức (Trường Đại học Công nghệ, Đại học Quốc gia Hà Nội) nhận định là “đẹp bất ngờ”.

Theo đó, biểu đồ hình yên ngựa của môn tiếng Anh đã biến mất, thay bằng một biểu đồ gần như hình chuông, lệch phải nhẹ. 

Biểu đồ hình yên ngựa của môn tiếng Anh từng là vấn đề đau đầu của ngành giáo dục. Bởi việc tồn tại hai đỉnh trên biểu đồ cho thấy sự phân hóa lớn trong việc dạy và học môn ngoại ngữ, phản ánh sự chênh lệch trình độ giữa nhóm điểm thấp và nhóm điểm cao.

Trong khi đó, phổ điểm hình chuông được xem là dạng phân bố lý tưởng trong giáo dục với phần đỉnh nằm ở điểm trung bình - nơi chiếm đa số học sinh, hai bên đối xứng. Số học sinh đạt điểm quá thấp hoặc quá cao rất ít, “khoảng trống” giữa yếu và giỏi bị xoá bỏ.

Phổ điểm hình chuông đã phản ánh tính phân hóa của đề thi, phân biệt rõ học sinh xuất sắc với học sinh trung bình - một yếu tố quan trọng trong tuyển sinh đại học. 

Tuy nhiên, học sinh và dư luận không thể không tâm tư khi phổ điểm đẹp nhưng tỷ lệ học sinh điểm dưới trung bình quá cao và tỷ lệ học sinh điểm khá trở lên ở mức thấp.

Cụ thể, có tới 56,4% thí sinh bị điểm dưới trung bình môn toán. Số thí sinh đạt từ 7 trở lên chỉ có hơn 12%. Điểm trung bình là 4,78, trung vị 4,6.

Ở môn tiếng Anh, số thí sinh dưới điểm trung bình chiếm 38%. Số thí sinh đạt từ 7 trở lên có 15%. Điểm trung bình là 5,38, trung vị 5,25.

Những thống kê từ phổ điểm là câu trả lời đầy đủ nhất cho việc đề thi toán và tiếng Anh có thực sự khó hay chỉ là nhận định cảm tính của một vài giáo viên, cũng như những thí sinh rời phòng thi môn toán, tiếng Anh với gương mặt thất vọng là đa số hay thiểu số.

Các chỉ số thống kê cơ bản của môn toán năm 2025 so với năm 2024 (Ảnh: Bộ GD&ĐT).

Một chuyên gia tuyển sinh cho rằng, dù 2 đỉnh phân hóa yếu - giỏi ở phổ điểm tiếng Anh không còn, nhưng điểm trung bình của phổ điểm nằm dưới mức khá cho thấy tiếng Anh vẫn là môn khó đối với đa số thí sinh, ngay cả khi tiếng Anh đã trở thành môn tự chọn, tức chỉ những thí sinh có thế mạnh ở môn này mới chọn thi.

Kỳ thi tốt nghiệp THPT vốn có hai mục tiêu chính: xét tốt nghiệp và tuyển sinh đại học. Với phổ điểm hiện nay, đề thi tiếng Anh năm 2025 chưa phục vụ tốt cho cả hai mục tiêu này, theo chuyên gia này phân tích.

"Với mục tiêu xét tốt nghiệp, gần 40% học sinh không đạt điểm trung bình là tỷ lệ quá cao, không phù hợp với yêu cầu bảo đảm đầu ra cơ bản. Nếu không điều chỉnh, nguy cơ học sinh “rớt tốt nghiệp” vì môn tự chọn là có thật.

Với mục tiêu tuyển sinh, việc quá ít điểm cao khiến các trường khó sử dụng để sàng lọc thí sinh. Họ sẽ buộc phải dùng thêm tiêu chí phụ hoặc kết hợp nhiều năm điểm học bạ - yếu tố thường bị đặt câu hỏi về tính công bằng", chuyên gia nói.

Đề thi khó để phân loại học sinh, đối tượng nào bất lợi?

Nhận xét về đề thi tiếng Anh tốt nghiệp THPT 2025, ThS Hoàng Đức Long - người có nhiều năm kinh nghiệm giảng dạy tiếng Anh, dạy viết luận học thuật và phản biện - nêu ý kiến: “Đề thi dễ với người đã có kinh nghiệm và kỹ thuật làm bài thi cùng năng lực giải quyết vấn đề, để thích nghi với nhiều loại đề bài, đồng thời có kiến thức ngôn ngữ rất phong phú, hiểu biết về ngôn ngữ chuyên môn lẫn ngôn ngữ phổ thông…

Với những học sinh giỏi, không chỉ thành thục kiến thức trong chương trình phổ thông mà còn thành thục cả tiếng Anh học thuật (trình độ tầm C1 trong khung tham chiếu ngôn ngữ chung châu Âu), trong khi đó, chuẩn đầu ra với học sinh bậc THPT chỉ mới dừng ở mức B1.

Với những học sinh chỉ trung thành với chương trình phổ thông của Bộ GD&ĐT, đề thi này thực sự khó”.

ThS Giáo dục chuyên ngành tiếng Anh Đinh Thu Hồng, hiện công tác tại 1 trường tiểu học Tiểu bang Georgia, Hoa Kỳ, đã sử dụng web thang đo https://textinspector.com để đo độ khó bài đọc trong đề thi tiếng Anh tốt nghiệp THPT 2025. Kết quả là, chỉ số độ khó của bài đọc tương đương bậc sau đại học.

“Các chỉ số khác cũng cho thấy bài đọc khó nhất của đề minh họa vẫn dễ hơn nhiều so với bài thi ngày 27/6, và dường như cả hai bài đọc đều vượt quá cấp độ 3 như Bộ GD&ĐT đã đưa ra trong mục tiêu chương trình đổi mới dành cho cấp THPT”, bà Hồng nhận định.

Theo Thông tư 01 ban hành năm 2014, yêu cầu đầu ra với học sinh THPT là bậc 3 trong khung năng lực ngoại ngữ 6 bậc dùng cho Việt Nam, tức tương đương B1. Nhưng đề thi có nhiều câu hỏi ở mức B2, thậm chí C1, theo đánh giá của các giáo viên tiếng Anh.

ThS Hoàng Đức Long nhận định, với đề thi tiếng Anh tốt nghiệp THPT 2025, lợi thế thuộc về những thí sinh được đầu tư tài chính và thời gian để học thêm các chương trình tiếng Anh học thuật, mà luyện thi IELTS là một ví dụ. 

Các đánh giá của giáo viên về đề thi cũng như phổ điểm thi 2 môn toán, tiếng Anh cho thấy, nếu học sinh chỉ học chính khoá và chỉ bám sát chương trình và sách giáo khoa, học sinh sẽ bất lợi trong cuộc đua vào trường top đầu.

Trong khi ấy, cơ hội học thêm lại không đồng đều giữa các vùng miền và giữa các thí sinh có điều kiện kinh tế xã hội khác nhau.

Việc ra đề thi khó nhằm mục đích phân hoá, phân loại học sinh, phục vụ hiệu quả cho tuyển sinh đại học, vô tình lại phân biệt các thí sinh được học thêm và không được học thêm, thí sinh được tiếp cận tiếng Anh học thuật và thí sinh không được tiếp cận tiếng Anh học thuật. 

Nói cách khác, sự phân loại học sinh không bám sát mô tả về khung năng lực cần đạt được trong chương trình khung 2018 đã công bố.

Cần lấp đầy khoảng cách học - thi

4 tháng trước ngày thi tốt nghiệp THPT, Thông tư 29 quy định về dạy thêm học thêm có hiệu lực. Các nhà trường không được phép dạy thêm quá 2 tiết/môn mỗi tuần dù có tình nguyện dạy miễn phí.

Quan điểm của Bộ GD&ĐT khi ban hành Thông tư này là hướng tới các trường không có học thêm, dạy thêm với lý do: Về nguyên tắc, nhà trường, thầy cô thực hiện đúng giờ học theo quy định đã đảm bảo cho học sinh lượng kiến thức và đáp ứng yêu cầu cần đạt của Chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Tại Hội nghị tập huấn thi tốt nghiệp THPT hồi đầu tháng 4, Thứ trưởng Phạm Ngọc Thưởng một lần nữa nhấn mạnh: Ôn thi là trách nhiệm của nhà trường. Nơi nào học sinh yếu kém là việc dạy học chương trình chính khóa chưa tốt, không có lý do bao biện là do Thông tư 29.

"Nếu thầy cô hàng ngày, hàng kỳ, cả năm học dạy học tốt rồi kỳ thi sẽ không còn áp lực", Thứ trưởng Phạm Ngọc Thưởng nói, đồng thời cho biết kỳ thi tốt nghiệp THPT 2026 dự kiến sẽ tổ chức sớm hơn để việc ôn thi không phải kéo dài.

Thông tư 29 nhận được sự ủng hộ rộng rãi của xã hội, được xem là bước đột phá trong việc “giải phóng” nhiều học sinh, phụ huynh khỏi cảnh học thêm “tự nguyện trong ép buộc”. Đồng thời, quy định dạy thêm, học thêm mới cũng tác động trực diện vào cách dạy, cách học trong nhà trường hiện nay, thúc đẩy tinh thần, ý thức tự học và sự chủ động trong học tập của học sinh.

Tuy nhiên, để Thông tư 29 thực sự đi vào đời sống một cách lâu dài, việc đổi mới thi cử đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Khi đề thi vượt ra ngoài “yêu cầu cần đạt” của chương trình và phạm vi sách giáo khoa, tình trạng học thêm tràn lan, luyện thi, "ôn lò" sẽ quay trở lại bằng cách này hay cách khác để đáp ứng nhu cầu thi cử của học sinh và phụ huynh.

TS Sái Công Hồng, chuyên gia về kiểm tra đánh giá giáo dục, phân tích: “Theo tinh thần của chương trình GDPT 2018, sách giáo khoa là công cụ cụ thể hóa các "yêu cầu cần đạt", tức là những năng lực, kiến thức và kỹ năng tối thiểu học sinh cần nắm được sau một giai đoạn học tập.

Về nguyên tắc, đề thi tốt nghiệp cần dựa vào các yêu cầu này để bảo đảm tính đồng bộ và hợp lý trong đánh giá.

Sự không đồng nhất giữa dạy - học - thi khiến học sinh không học thêm khó đạt điểm cao. Khi sách giáo khoa không còn là cơ sở đáng tin cậy để học sinh tự học, các em buộc phải phụ thuộc vào luyện đề, học thêm.

Nếu không được cải thiện ở những năm sau, điều này sẽ dẫn tới hệ quả là triệt tiêu động lực và khả năng tự học của học sinh. Như vậy, những mục đích tốt đẹp, nhân văn của Thông tư 29 quy định về dạy thêm, học thêm khó đạt được hiệu quả”.

Bất cập lớn nhất mà nhiều chuyên gia khảo thí đã chỉ ra với kỳ thi tốt nghiệp THPT là sự mâu thuẫn của hai mục tiêu: xét công nhận tốt nghiệp và tuyển sinh đại học. Có năm, đề thi quá nghiêng về hướng đại trà, gây khó cho công tác tuyển sinh. Còn năm nay, cấu trúc đề thi thiên lệch theo hướng phân loại làm mất đi tính công bằng và khả năng tiếp cận của phần đông thí sinh - đối tượng chính của kỳ thi tốt nghiệp THPT.

Vừa đủ dễ để tốt nghiệp và vừa đủ khó để lọc thí sinh vào đại học là một thách thức với quy trình xây dựng đề thi. 

Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2026 kế thừa những kinh nghiệm của năm 2025 - năm đầu tiên thi tốt nghiệp THPT theo chương trình giáo dục phổ thông mới - được kỳ vọng sẽ giải quyết những điểm nghẽn tồn đọng nêu trên, trong đó có việc điều chỉnh độ khó của đề thi, cân bằng độ khó - dễ giữa các môn thi tự chọn. Quá trình điều chỉnh để đề thi đạt chuẩn cần thực chứng và thời gian.

Nguồn: https://dantri.com.vn/giao-duc/de-thi-tot-nghiep-thpt-kho-vuot-chuan-ai-thiet-trong-cuoc-dua-dai-hoc-20250804031933636.htm