Cùng với nhiều tờ báo cách mạng, Báo Cứu quốc đã có những đóng góp quan trọng trong tuyên truyền, cổ động cách mạng, tiến tới Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945_Ảnh: Tư liệu
Chủ trương của Đảng về báo chí cách mạng
Trong những năm 1939 - 1945, tình hình trong nước và thế giới có nhiều chuyển biến với sự bùng nổ của Chiến tranh thế giới thứ hai và sự thống trị của thực dân Pháp tại Việt Nam. Dưới sự lãnh đạo của Ðảng Cộng sản Đông Dương (nay là Đảng Cộng sản Việt Nam), phong trào cách mạng trong nước đã có những bước phát triển mạnh mẽ. Đảng ta nhận định: “Pháp - Nhật ngày nay không phải chỉ là kẻ thù của công nông mà là kẻ thù của cả dân tộc Đông Dương”(1), vì vậy, cần phải thay đổi chiến lược, khẳng định Đảng Cộng sản Đông Dương là đảng của vô sản giai cấp, bênh vực quyền lợi của thợ thuyền, nông dân và tất cả nhân dân bị áp bức, lãnh đạo tranh đấu để hoàn toàn giải phóng cho tất cả các dân tộc Đông Dương, triệt để giải phóng cho thợ thuyền và quần chúng bị bóc lột. Đảng chủ trương đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu, với khẩu hiệu: “Phản đế, giải phóng dân tộc”.
Để thực hiện nhiệm vụ giải phóng dân tộc, Đảng chủ trương sử dụng báo chí làm công cụ cho phong trào cách mạng với mục đích: “tất cả các lực lượng tuyên truyền phải xoay vào cái tinh thần phản đế và nhằm đến cái mục đích đánh đổ đế quốc, đòi giải phóng dân tộc”(2). “Các tờ báo chính thức của Đảng phải đặc biệt chú ý đến tình cảnh của tất cả các tầng lớp nhân dân và xử lý một cách trịnh trọng các “vấn đề quốc gia”. Do vậy, các báo đó phải luôn luôn trở lại chính sách thống nhất của Mặt trận dân chủ”(3). Theo đó, Đảng ta chỉ rõ, báo chí cần mở rộng và nâng cao tinh thần dân tộc, làm cho mỗi người trong các giai cấp có ý thức về sự tồn vong của dân tộc và sự liên quan mật thiết của vận mệnh dân tộc với lợi ích cá nhân; đặt quyền lợi dân tộc lên trên các quyền lợi khác, thống nhất lực lượng dân tộc là điều kiện cốt yếu để đánh đổ đế quốc.
Trước yêu cầu mới, Hội nghị Ban chấp hành Trung ương lần thứ 7 (tháng 11-1940) xác định, phải ra một tờ báo bí mật của Đảng để phục vụ công tác tuyên truyền. Hội nghị Ban chấp hành Trung ương lần thứ 8 (tháng 5-1941) yêu cầu, công tác tuyên truyền “phải áp dụng một chiến thuật hết sức mềm dẻo thống nhất thích hợp với chính sách cứu quốc của Đảng và sát hợp với tình thế xảy ra hằng ngày”(4).
Về phương thức hoạt động của báo chí cách mạng trong giai đoạn này, Đảng ta nhận định: “Các sách báo tuyên truyền không nên dùng danh nghĩa Đảng nhiều, phải lấy danh nghĩa các đoàn thể cứu quốc và Việt Minh thay vào”(5). Về nội dung tuyên truyền, báo chí “phải khêu gợi tinh thần ái quốc mạnh mẽ thức tỉnh một cách thống thiết những tình ái quốc của nhân dân. Phải nêu cao những gương hy sinh phấn đấu của Bắc Sơn, Nam Kỳ, Đô Lương và những bậc tiền bối hy sinh vì Tổ quốc...”(6). Về hình thức, báo, sách của Đảng cũng như của Mặt trận phải viết thật dễ hiểu, tránh những danh từ lủng củng và cách nói trìu tượng để cho quần chúng dễ nhận, văn phải cảm động, hùng hồn không máy móc, khô khan(7). Trong quá trình tuyên truyền, Đảng cũng lưu ý sử dụng các cuốn sách nhỏ và các báo chí chính thức của Đảng để giải thích chính sách của Đảng, nhằm truyền bá chính sách đó trong quảng đại quần chúng nhân dân.
Bên cạnh việc xác lập một cơ quan tuyên truyền chung, Đảng chủ trương phát triển mạng lưới báo chí bí mật ở các địa phương. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 nêu rõ: “Muốn cho sự tuyên truyền kịp thời và khỏi gián đoạn, mỗi khi các đảng bộ mất mối liên lạc với nhau thì mỗi Đảng bộ địa phương phải tìm cách ra báo chí tuyên truyền ít nhất là ban tỉnh ủy phải có ban tuyên truyền chuyên môn xuất bản báo riêng ở tỉnh để tuyên truyền cho kịp thời"(8). Về đội ngũ làm báo, các tỉnh phải có phóng viên cho báo Đảng và báo của Mặt trận. Đồng thời, Đảng ta chú trọng xây dựng đội tuyên truyền ở các vùng dân tộc thiểu số, đề nghị “phải có những đội chuyên môn tuyên truyền các dân tộc, phải học tiếng của các dân tộc ấy, phải tìm ra các sách báo bằng chữ của họ để tuyên truyền cổ động họ cho mau lẹ”(9).
Với vai trò là công cụ tuyên truyền, vận động, giáo dục lý luận chính trị, tập hợp quần chúng và cổ vũ đấu tranh cách mạng, báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1939 - 1945 đã góp phần quan trọng thống nhất tư tưởng, ý chí và hành động trong toàn Đảng, huy động sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc góp phần làm nên thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.
Mỗi bài báo là một tờ hịch cách mạng
Trước sự ảnh hưởng mạnh mẽ của báo chí cách mạng, chính quyền thực dân Pháp đã ra lệnh bố ráp các cơ sở báo chí hợp pháp của cộng sản ở Đông Dương. Nhiều tờ báo bị đóng cửa, các tờ báo lần lượt chuyển vào hoạt động bí mật, bất hợp pháp, số lượng báo chí công khai trong giai đoạn này giảm sút đáng kể, từ 136 tờ báo định kỳ xuống còn 57 tờ(10). Từ sau Hội nghị Trung ương 8 (tháng 5-1941), Đảng chỉ đạo hệ thống báo chí hoạt động nửa bí mật nửa công khai, đẩy mạnh tuyên truyền đường lối, chủ trương xây dựng Mặt trận Việt Minh, tập hợp lực lượng tiến tới Tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và đồng chí Nguyễn Ái Quốc, báo chí cách mạng Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ, mỗi bài báo như một tờ hịch cách mạng động viên, kêu gọi quần chúng nhân dân đoàn kết đấu tranh.
Tổng Bí thư Tô Lâm cùng các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước và các đại biểu tham quan không gian trưng bày của Tạp chí Cộng sản (tiền thân là Tạp chí Đỏ ra số đầu tiên ngày 5-8-1930) tại Hội báo toàn quốc 2025 _Ảnh: Tư liệu
Khởi điểm với Tạp chí Đỏ ra đời số đầu năm 1930, theo quyết định của Trung ương Đảng, đến tháng 9-1941, Đảng tiếp tục phát triển hoạt động lý luận chính trị bằng việc xuất bản Tạp chí Cộng sản - cơ quan lý luận và chính trị của Đảng - do đồng chí Trường Chinh trực tiếp phụ trách, ra số 1 với các bài viết quan trọng, như: “Hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Đảng”, “Chính sách mới của Đảng”. Các bài viết truyền đạt đến các đảng viên, quần chúng về đường lối và sách lược mới của Đảng, nêu cao những khẩu hiệu mới: đánh đổ đế quốc Pháp, Nhật, đánh đổ Việt gian; kêu gọi tổ chức một mặt trận chống Pháp và chống Nhật, phát động cao trào cứu nước, xây dựng lực lượng vũ trang, “tất cả cho việc giải phóng đất nước”.
Năm 1943, Tạp chí cộng sản tiếp tục được xuất bản, ra 2 số: Số 1 ra ngày 28-2-1943, đăng tải toàn bộ nội dung Nghị quyết Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương (tổ chức vào tháng 2-1943); số 2 ra ngày 24-9-1943, có bài viết "Vấn đề khởi nghĩa - Kỷ niệm Xô viết Nghệ An" của đồng chí Trường Chinh, nhân dịp kỷ niệm lần thứ 13 Xô viết Nghệ An. Từ những bài học kinh nghiệm của Xô viết Nghệ An, bài viết đã phân tích những vấn đề của việc sửa soạn khởi nghĩa chống phát xít Nhật, Pháp, nêu lên những phương pháp cốt yếu làm cho đông đảo quần chúng tham gia khởi nghĩa, làm cho chiến tranh du kích biến thành địa phương khởi nghĩa, làm cho khởi nghĩa có tính chất quần chúng, đúng ý nghĩa cách mạng giải phóng dân tộc ...”(11).
Ngày 10-10-1942, Báo Cờ giải phóng - cơ quan tuyên truyền, cổ động trung ương của Đảng Cộng sản Đông Dương - ra số 1, do Tổng Bí thư Trường Chinh phụ trách, đóng vai trò quan trọng truyền tải chủ trương, đường lối, nhiệm vụ giải phóng dân tộc của Đảng đến các cấp bộ, đảng viên, quần chúng nhân dân. Cờ giải phóng ra số 2, ngày 26-8-1943, có bài viết “Vấn đề về chính sách của Đảng” của đồng chí Tổng Bí thư Trường Chinh, đã luận giải những vấn đề sinh tử của dân tộc: Cuộc cách mạng Đông Dương trong giai đoạn này phải là cách mạng dân tộc giải phóng. Muốn hoàn thành cuộc cách mạng ấy, Đảng phải vận động tất cả các tầng lớp nhân dân thành lập mặt trận dân tộc thống nhất chống Nhật - Pháp. Bài báo nêu rõ, Hội nghị Thường vụ Trung ương (tháng 2-1943) đã bổ sung những nội dung mới cho đường lối cách mạng giải phóng dân tộc của Đảng, khẳng định “nhiệm vụ cốt yếu của giai cấp vô sản Đông Dương và của Đảng ta lúc này không những là phải vận động toàn thể dân tộc Đông Dương làm cách mạng phá tan xiềng xích của phát xít Nhật - Pháp, mà còn phải làm cách mạng đánh vào dinh luỹ của phát xít quốc tế, đặng ủng hộ Liên Xô kháng chiến, góp phần vào Mặt trận dân chủ quốc tế chống phát xít xâm lược”(12).
Ngày 9-3-1945, phát xít Nhật đảo chính Pháp, độc chiếm Đông Dương. Ngày 12-3-1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng họp, ra Chỉ thị: “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, phát động cao trào kháng Nhật cứu nước làm tiền đề cho Tổng khởi nghĩa. Với bút danh C.G.P, đồng chí Tổng Bí thư Trường Chinh viết bài “Cuộc “đảo chính” của Nhật ở Đông Dương”, đăng trên Báo Cờ giải phóng, số 11, ra ngày 25-3-1945, phân tích nguyên nhân của cuộc đảo chính, thất bại không thể tránh khỏi của phát xít Nhật. Bài báo chỉ rõ: “Chính quyền Pháp đã đổ. Chính quyền Nhật chưa ổn định. Các hạng tay sai của Nhật, Pháp đang hoang mang. Tình thế rất thuận tiện. Các chiến sĩ cách mạng Đông Dương phải lợi dụng đến cùng cuộc khủng hoảng chính trị đang tiếp diễn đặng phát triển cao trào… Toàn bộ công tác của Đảng phải nhằm vào mục đích gấp tiến tới khởi nghĩa, sẵn sàng hưởng ứng quân đồng minh”(13).
Ngày 25-1-1942, Tổng bộ Việt Minh ra mắt Báo Cứu quốc trong điều kiện bí mật, lúc đầu do Trung ương Đảng phụ trách, sau đó giao cho Xứ ủy Bắc Kỳ chỉ đạo, từ năm 1944 phân công cho đồng chí Xuân Thủy phụ trách. Bằng những bài chuyên luận, bình luận chính trị sắc sảo, thơ ca, phóng sự, tuỳ bút..., Báo Cứu quốc đã có những đóng góp quan trọng trong tuyên truyền đường lối của Đảng, Mặt trận Việt Minh, động viên, tổ chức đồng bào đứng lên đấu tranh chống đế quốc, phát xít và tay sai để giành độc lập, tự do cho dân tộc.
Cùng với báo trung ương, các cấp bộ Việt Minh cũng ra nhiều tờ báo để cổ vũ phong trào cách mạng. Ở cấp kỳ, Trung kỳ có Dân tộc, Nam kỳ có Giải phóng, Nam phần Bắc kỳ có Độc lập. Ở cấp tỉnh, tờ Việt Nam độc lập của Tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng, Cao Bằng - Bắc Cạn, Cao - Bắc - Lạng, là tờ báo cách mạng ra được nhiều số nhất (126 số) trong thời kỳ bí mật. Các tỉnh khác, như Hưng Yên có Bãi Sậy, Quảng Ngãi có Chơn độc lập, Thanh Hóa có Đuổi giặc nước, Bắc Ninh có Hiệp lực, Ninh Bình có Hoa Lư, Phúc Yên có Mê Linh, Bắc Giang có Quyết Thắng. Chiến khu Hòa - Ninh - Thanh (Hòa Bình - Ninh Bình - Thanh Hóa) có Khởi nghĩa, khu Bắc Sơn có Bắc Sơn…
Các đoàn thể cứu quốc cũng cho ra đời các tờ báo của mình, như Chiến đấu của Việt Nam quân nhân cứu quốc hội, sau đổi là của Việt Nam giải phóng quân, Tiền phong của Hội Văn hóa cứu quốc, Việt Nam của Việt Nam cứu quốc hội… Đoàn thể cứu quốc ở tỉnh, có Chiến đấu của Việt Nam công nhân cứu quốc Thanh Hóa, Hồn nước của Thanh niên cứu quốc Hoàng Diệu (Hà Nội)… Đặc biệt, với tờ Gái ra trận của Hội phụ nữ cứu quốc Thanh Hóa, lần đầu tiên có tờ báo riêng tuyên truyền, vận động phụ nữ. Cũng lần đầu tiên trong phong trào yêu nước ở các vùng dân tộc thiểu số có một tờ báo riêng bằng chữ dân tộc, tờ Lắc Mương - cơ quan tuyên truyền, cổ động của Hội người Thái cứu quốc.
Trong thời kỳ này, chính quyền thực dân tăng cường bắt giam tù chính trị. Trong hoàn cảnh khắc nghiệt, đầy khó khăn, nguy hiểm, nhưng các chiến sĩ cách mạng trong nhà tù, trại giam đã tận dụng mọi hình thức để duy trì hoạt động báo chí, góp phần xây dựng lực lượng, tổ chức đảng và đào tạo cán bộ trong tù. Số lượng các tờ báo không nhiều, song có những tờ tiêu biểu, đóng góp lớn trên mặt trận tuyên truyền, đấu tranh bảo vệ Đảng, cổ vũ những người tù kiên định, vững vàng đấu tranh, như Bình minh trên sông Đà ở nhà tù Hòa Bình, Dòng sông Công ở Trại tập trung Bá Vân, Đường Nghĩa ở Trại tập trung Nghĩa Lộ, Suối reo ở Nhà tù Sơn La, Thông reo ở Nhà tù Chợ Chu, Tiến lên ở Nhà tù Quảng Trị(14)…
Báo chí cách mạng đã đóng vai trò quan trọng trong việc giác ngộ quần chúng nhân dân, tập hợp quần chúng từ nhiều tầng lớp, giai cấp tham gia cuộc cuộc vận động giải phóng dân tộc. Báo Việt Nam độc lập, số 2 (đánh số 102), ra ngày 1-8-1941, có viết: "Dân ta muốn sống chỉ có một con đường: là đoàn kết lại để đánh Tây đánh Nhật. Đoàn kết lại đồng bào ơi! Trước thời cứu nước, sau thời cứu thân" (15). Báo Cờ giải phóng, số 3, ra ngày 15-2-1944, viết: “Hiện nay ở Đông Dương, họa Nhật Bản là họa chung cho tất cả những người có xu hướng tự do, tiến bộ, không phân biệt chủng tộc, tôn giáo, giai cấp. Ai là người nước ngoài sống trên đất Đông Dương muốn thoát khỏi bàn tay đẫm máu của giặc Nhật hãy cùng nhân dân Đông Dương xếp thành Mặt trận dân chủ thống nhất chống Nhật”. Trên Báo Dân tộc, cơ quan ngôn luận của Việt Minh Trung kỳ, kêu gọi đồng bào đoàn kết chống giặc: “Hỡi đồng bào yêu quý! Đoàn kết nhất trí là sức mạnh vô địch của những người dân mất nước. Đoàn kết nhất trí để tranh đấu chống quân thù là con đường duy nhất để cứu mình, cứu nước”(16).
Vấn đề chuẩn bị Tổng khởi nghĩa được nhiều báo đề cập sớm, thể hiện rõ quan điểm của Đảng ta trong việc chuẩn bị mọi mặt cho Cách mạng Tháng Tám. Báo Việt Nam độc lập, số 125, ngày 11-5-1942, với bài viết “Bao giờ khởi nghĩa” đã nêu rõ quan điểm của Đảng, hướng dẫn các đoàn thể cứu quốc đẩy mạnh việc tổ chức vận động nhân dân: “Sức cách mệnh ngày càng nhất định càng thêm mạnh... Nếu đoàn thể có chính sách đúng, có kế hoạch khéo, nếu cán bộ biết hoạt động, tuyên truyền tổ chức thì toàn dân nhất định sẽ đoàn kết”(17). Năm 1943, trước tình hình phong trào cách mạng có nhiều chuyển biến, để đẩy mạnh một bước công việc chuẩn bị khởi nghĩa vũ trang ở Cao Bằng và Bắc Cạn, Báo Việt Nam độc lập số 168, ra ngày 11-7-1943, đăng bài “Thêm hai khẩu hiệu”, nêu rõ: “Lâu nay chúng ta vẫn chuẩn bị khởi nghĩa. Chuẩn bị bằng cách phát triển và củng cố các hội cứu quốc và V.M. Bây giờ chúng ta phải chuẩn bị lên một bước. Chuẩn bị tất cả những điều cần thiết để vũ trang khởi nghĩa”(18).
Từ giữa năm 1944, Hồng quân Liên Xô và quân Đồng Minh đẩy mạnh tiến công quân đội phát xít Đức trên chiến trường châu Âu, quân đội Mỹ tổ chức phản công quân đội Nhật trên mặt trận Thái Bình Dương. Trước chuyển biến nhanh chóng của tình hình thế giới, Tổng bộ Việt Minh ra chỉ thị “Sửa soạn Tổng khởi nghĩa (7-5-1944) và ra hiệu triệu quốc dân đồng bào “Sắm vũ khí đuổi thù chung” (10-8-1944). Hưởng ứng chỉ thị và hiệu triệu của Đảng, bài viết “Để chuẩn bị ứng phó thời cơ phải khẩn cấp đào tạo cán bộ! Phải khẩn cấp động viên dân chúng”, đăng trên Báo Việt Nam độc lập, số 194, ra ngày 20-8-1944, có viết: “Cơ hội ta đã gần đến. Chúng ta phải chuẩn bị cho đầy đủ mà đón lấy cơ hội. Tất cả các cán bộ phải nghe lời kêu gọi của đoàn thể mà chuẩn bị khẩn cấp…, phải động viên dân chúng, nghĩa là làm cho dân chúng hiểu rằng tình hình đã khẩn cấp lắm rồi, họ có bao nhiêu sức, bao nhiêu của, đều phải trút ra mà cứu mình và cứu nước”(19).
Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn này còn đóng vai trò quan trọng trong công tác đối ngoại, tuyên truyền cho sự đoàn kết quốc tế của nhân dân ta với nhân dân các dân tộc bị áp bức trên thế giới, việc liên minh của dân tộc ta với lực lượng dân chủ chống chủ nghĩa phát xít, ủng hộ cuộc kháng chiến vệ quốc vĩ đại của Liên Xô và cuộc kháng Nhật của nhân dân Trung Quốc. Qua báo chí, Đảng ta chỉ rõ vai trò, vị trí và sức mạnh của Liên Xô trong cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa phát xít. Báo chí cách mạng có nhiều bài giải thích chủ trương của Đảng về vấn đề “Hoa quân nhập Việt” qua đó giúp các cấp đảng bộ, Việt Minh nhận thức rõ thực chất của sự việc, nắm vững sách lược, có thái độ và hành động đúng với quân đội Tưởng Giới Thạch.
Báo chí cách mạng trong những năm 1939 - 1945 với nội dung tuyên truyền thiết thực, đã làm tròn sứ mệnh của mình, trở thành cầu nối quan trọng của Đảng với quần chúng nhân dân, thức tỉnh tinh thần yêu nước của nhân dân ta, thổi bùng lên ngọn lửa đấu tranh, xây dựng tinh thần quốc tế vô sản trong sáng. Báo chí cách mạng cũng đóng vai trò quan trọng trong công tác chính trị, tư tưởng, góp phần làm cho Đảng thống nhất về tư tưởng và hành động, tạo nên sức mạnh tổng hợp làm nên thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám năm 1945./.
-------------------------
(1), (7) Văn kiện Đảng toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, t. 7, tr. 112, 295
(2), (3), (9) Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t. 6, tr. 545 - 546, 476, 548 - 549
(4), (5), (6), (8) Xem: Văn kiện Đảng toàn tập, Sđd, t. 7, tr. 126 - 127
(10), (14) PGS, TS Đào Duy Quát, GS, TS Đỗ Quang Hưng, PGS, TS Vũ Duy Thông (chủ biên): Tổng quan lịch sử báo chí cách mạng, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010, tr. 96, tr. 101 - 102
(11) Xem: “Tạp chí Cộng sản: Những chặng đường phát triển”, Tạp chí Cộng sản điện tử,https://tapchicongsan.org.vn/nhung-chang-duong-phat-trien/-/2018/35141/chuong-i--tap-chi-dang-tu-1930-den-1945.aspx
(12), (13) Ngọn cờ giải phóng, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1974, tr. 15, 69 - 70
(15), (17), (18), (19) Bảo tàng Cách mạng Việt Nam: Báo Việt Nam độc lập 1941 - 1945, Nxb. Lao động, Hà Nội, 2000, tr. 13, 95, 267, 402 - 403.
(16) Lưu tại Bảo tàng Cách mạng Việt Nam, 1942, Ký hiệu Gy 4973
Nguồn: https://tapchicongsan.org.vn/web/guest/nghien-cu/-/2018/1114702/bao-chi-cach-mang-viet-nam-thap-lua%2C-soi-duong-cho-thang-loi-cua-cach-mang-thang-tam.aspx
![[Ảnh] Dàn vũ khí, khí tài trong buổi tổng hợp luyện diễu binh, diễu hành lần 3](https://vphoto.vietnam.vn/thumb/1200x675/vietnam/resource/IMAGE/2025/8/14/a0755fbdf2034a19acd770207a0fbe74)
![[Ảnh] Vững bước dưới Quân kỳ: Sẵn sàng cho ngày hội lớn](https://vphoto.vietnam.vn/thumb/1200x675/vietnam/resource/IMAGE/2025/8/14/cf4faa548c074723b2d318f687838d75)
![[Ảnh] Cầu Bình Khánh Thành phố Hồ Chí Minh sẵn sàng về đích](https://vphoto.vietnam.vn/thumb/1200x675/vietnam/resource/IMAGE/2025/8/14/b0dcfb8ba9374bd9bc29f26e6814cee2)
Bình luận (0)